ਨਹਿਰੂ ਬੇ ਨਕਾਬ :: ਲੇਖਕ : ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ

     
       ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

 
ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ : 2009.


ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ 15 ਅਗਸਤ 1947 ਤੋਂ 27 ਮਈ 1964 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਤਾਂ ਬੜੀਆਂ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਆਈਆਂ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਉੱਤੇ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਵਾਕਈ ਬੜੇ ਈਮਾਨਦਾਰ ਸਨ, ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਵਰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਈਮਾਨਦਾਰ ਸਨ। ਜੇ ਗਾਂਧੀਵਾਦ ਵਿਚ ਅਥਾਹ ਅੰਨ੍ਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਠੁੱਸ ਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੋਚਣਾ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਔਪਨਿਵੇਸ਼ਕ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਣਾ ਕਿੱਧਰ ਦੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਸੀ? 

—ਇਸੇ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚੋਂ----------------ਮ.ਬ.ਜ. 


---------------------ਤਤਕਰਾ-------------------- 
01. ਆਪਣੀ ਗੱਲ
02. ਵੱਡੇ ਵਡੇਰੇ
03. ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ
04. ਸਵਦੇਸ਼ ਵਾਪਸੀ
05. ਨੇਤਾ ਤੇ ਜਨਤਾ
06. ਅਸਹਿਯੋਗ
07. ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਜਵਾਹਰ
08. ਕੁਛ-ਨਾ-ਕੁਛ
09. ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ ਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ
10. ਦੋ ਘੋੜਿਆਂ ਦਾ ਸਵਾਰ
11. ਨਮਕ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ
12. ਪਿਉ-ਪੁੱਤਰ
13. ਨਵੇਂ ਜਾਲ
14. ਤ੍ਰਿਪੁਰੀ
15. 15. ਅਗਸਤ
16. ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ
17. ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਿਚਾਰ
18. ਇਤਿਹਾਸ ਲੇਖਕ
19. ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ : ਜੈ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੀ।
20. ਵਸੀਅਤਨਾਮਾ
21. ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਪੱਤਰ
22. ਸੁਭਾਸ਼ ਦਾ ਪੱਤਰ
    --- --- ---

ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਲਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪਤਿਆਂ ਉਪਰ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ : -

1. ਸਾਕਸ਼ੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, ਐੱਸ-16, ਨਵੀਨ ਸ਼ਾਹਦਰਾ, ਦਿੱਲੀ-110032.  
MOB.: ਵਿਜੈ ਗੋਇਲ : 098104-61412 ; 09810403391. 
1. SAKSHI PRAKASHAN, 16-S, Naveen Shahdra. DELHI-110032. 
Call On. VIJAY GOEL :-  098104-61412 ; 09810403391

*** *** ***

2. ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ, 4/32, ਸੁਭਾਸ਼ ਗਲੀ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਗਰ, ਸ਼ਾਹਦਰਾ, ਦਿੱਲੀ-110032. 
MOB.: ਸਤੀਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ : 099995-53332 ; 098680-49123.
2. SHILALEKH PRAKASHAN, 4/32, Subhash Street, Viswas Nagar, Shahdra, 
DELHI-110032. MOB. : SATISH SHARMA 099995-53332 ; 098680-49123.
    --- --- ---

ਆਪਣੀ ਗੱਲ :

ਆਪਣੀ ਗੱਲ

ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਸੱਚ ਹੈ। ਸੱਚ ਤੀਕ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

 ਸਰੀਰ ਦੀ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਲਈ ਕੌੜੀ ਦਵਾਈ ਪੀਣਾ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਲਈ ਕੌੜੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪਚਾਉਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ-ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੇਤਾ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਧਿਅਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ-ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਅਨ। ਵਿਅਕਤੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਆਪਣੀ ਥਾਵੇਂ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਜੀਵਨ ਇਕ ਸ਼ਾਂਤ ਵਗਦੀ ਨਦੀ ਵਾਂਗ, ਸਮੇਂ ਦਾ ਇਕ ਅਟੁੱਟ ਗੇੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਹੀ ਸਮਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ, ਬਲਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਗਲੇਰੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਚੰਗਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮਾੜਾ ਵੀ। ਦਰਅਸਲ ਚੰਗੇ-ਮਾੜੇ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਵਰਗ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਜਾਂ ਜਿਹੜੇ ਵਰਗ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਸੀਲਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਚੰਗੇਰਾ ਬਣਾਅ ਕੇ ਵਿਖਾਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਤੇ ਗੁੱਝੇ-ਸਵਾਰਥਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਖਾਤਰ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ-ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵੀ 1947 ਵਿਚ ਜਾਂ ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਸਮਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ—ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੇ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਕਰਮ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਲਕਿ ਸਾਹਿਤ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਸਾਡੇ ਇਸ ਰਾਸ਼ਟਰੀ-ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਨਾਇਕ ਤੇ ਉਪਨਾਇਕ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਮੂਰਤੀ-ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਬੜਾ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਵੀ ਜਾਵੇਗਾ।
ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਇਸੇ ਲਈ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਹ ਅਧਿਅਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਇਹ ਗਾਂਧੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਰ੍ਹਾ ਹੈ ਤੇ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵੀ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ-ਸ਼ੰਘਰਸ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਮੇਰਾ ਇਹ ਅਧਿਅਨ ਵੀ ਇਸ ਸਿਲਸਿਲੇ ਦੀ ਇਕ ਕੜੀ ਹੀ ਹੈ। ਕੜੀ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਇਕੋ-ਰੂਪ ਹਨ ਤੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨਾਲ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਵੀ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ-ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਵਾਮ-ਪੱਖ ਦੇ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗਾਂਧੀਵਾਦ ਰਿਹਾ ਹੈ।


15-08-1969           —ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ         
ਨਵੀਨ ਸ਼ਾਹਦਰਾ, ਦਿੱਲੀ-110032
    --- --- ---

ਵੱਡੇ ਵਡੇਰੇ :

    

ਵੱਡੇ ਵਡੇਰੇ


 

ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਬਾਰੇ ਇਹ ਗੱਲ ਅਕਸਰ ਆਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਵੱਡੇ ਪਿਓ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਬਣ ਗਏ। ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਵੀ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਬਣਨ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਮਦਦ ਮਿਲੀ; ਪਰ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਜਿਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਬਣਾਇਆ, ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਹੱਸ ਹੈ—ਜਿਹੜਾ ਅਸੀਂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ 'ਪਿਓ ਪੁੱਤਰ' ਕਾਂਢ ਵਿਚ ਖੋਹਲਾਂ-ਫਰੋਲਾਂਗੇ।
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾ ਤੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਲ਼ ਤੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨਾ-ਸਮਝਣਾ ਅਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ—ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਲ਼ ਤੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਪੱਖੋਂ ਜਿਹੜੇ ਸੰਸਕਾਰ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਪ੍ਰਸਥਿੱਤੀ ਜਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਪੈ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਝਟਕ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਉੱਤੇ ਹੀ ਉਸਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਕੁਲ਼ ਦੇ ਨਾਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤ ਸਨ। ਇਹ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਗਿਆਨ ਸਦਕਾ ਰਾਜ-ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਆਦਰ-ਸਨਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਕ ਪ੍ਰੋਹਿਤ ਵਰਗ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਰਾਜਭਗਤ-ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵਰਗ ਵੀ ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਆਇਆ ਤੇ ਫਾਰਸੀ ਦਰਬਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣੀ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਝੱਟ ਫਾਰਸੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਕਾ ਇਕ ਵੱਡਾ-ਵਡੇਰਾ ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਰਾਜਕੌਲ ਸੀ, ਕੋਈ ਢਾਈ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਛੱਡ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਦਿੱਲੀ ਆਣ ਵੱਸਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੇ ਫਾਰਸੀ ਦਾ ਮੰਨਿਆ-ਪ੍ਰਮੰਨਿਆ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ। ਇਹ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਔਰੰਗਜੇਬ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਤੇ ਫਰੁੱਖ਼ਸੀਅਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਨਿਗਾਹ ਰਾਜਕੌਲ 'ਤੇ ਪਈ। ਉਸੇ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ 1716 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਕੌਲ ਪਰਿਵਾਰ ਦਿੱਲੀ ਆ ਗਿਆ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਇਕ ਮਕਾਨ ਵੀ ਦਿੱਤਾ-ਜਿਹੜਾ ਨਹਿਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 'ਨਹਿਰੂ' ਕਹਿਣਾ ਲਗ ਪਏ ਸਨ—ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ 'ਕੌਲ' ਝੜ ਗਿਆ ਤੇ 'ਨਹਿਰੂ' ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੁੜ ਗਿਆ।
ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਲੱਥਦੀ ਗਈ, ਨਹਿਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਵੀ ਘਟਦੀ-ਘਟਦੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਪੜਦਾਦੇ ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਹਵਾ ਦੇ ਰੁਖ਼ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਤੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਲਈ। ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਕੰਪਨੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਵਕੀਲ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ ਸਨ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਦਾਦਾ ਗੰਗਾਧਰ ਨਹਿਰੂ 1857 ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਤੋਂ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਤਕ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕੋਤਵਾਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। 1861 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਹ 34 ਸਾਲ ਦੇ ਭਰਪੂਰ ਜਵਾਨ ਆਦਮੀ ਸਨ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਕਾਲ ਮਿਰਤੂ ਹੋ ਗਈ। 'ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ' ਵਿਚ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ : “ਮੇਰੇ ਦਾਦਾਜੀ ਦੀ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਤਸਵੀਰ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਲਿਬਾਸ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਇਕ ਕੁੰਢੀ ਤਲਵਾਰ ਫੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚ ਉਹ ਕਿਸੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਰਦਾਰ ਵਰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ਕਲ-ਸੂਰਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਵਰਗੀ ਹੀ ਸੀ।”
ਮੋਤੀਲਾਲ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਪਿੱਛੋਂ 6 ਮਈ 1861 ਨੂੰ ਆਗਰੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। 1857 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਿੱਲੀ ਛੱਡ ਕੇ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਹਿਲਜੁਲ ਵਿਚ ਨਹਿਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਆਗਰੇ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੋਤੀਲਾਲ ਦੇ ਦੋ ਭਰਾ ਹੋਰ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਉਮਰ ਵਿਚ ਏਨੇ ਵੱਡੇ ਸਨ ਕਿ ਮੋਤੀਲਾਲ ਦੇ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਜਵਾਨ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਫਾਰਸੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਵੀ  ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਆਗਰੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਕੁਝ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ—ਦੋਵਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ-ਸਿਖਿਆ ਤੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ-ਰਾਜਭਗਤੀ ਸਦਕਾ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚ ਸਕੀ ਸੀ।
ਆਗਰੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮੋਤੀਲਾਲ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਬੰਸੀਧਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨਿਆਂ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਨੌਕਰ ਹੋ ਗਏ। ਨੌਕਰੀ ਕਾਰਣ, ਜਗ੍ਹਾ-ਜਗ੍ਹਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਦਲੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਟੁੱਟ ਜਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਛੋਟੇ ਤਾਊ ਨੰਦਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਰਾਜਪੁਤਾਨਾ ਦੀ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਰਿਆਸਤ ਖੇਤੜੀ ਦੇ ਕੋਈ ਦਸ ਕੁ ਸਾਲ ਦੀਵਾਨ ਰਹੇ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਕਾਨੂੰਨ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਆਗਰੇ ਵਿਚ ਵਕਾਲਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਹਾਈਕੋਰਟ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਹਿਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਜਾ ਵੱਸਿਆ।
ਮੋਤੀਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਪਾਲਨ-ਪੋਸ਼ਣ ਇਸੇ ਦੂਜੇ ਭਰਾ ਨੰਦਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਸਭਨਾਂ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੋਤੀਲਾਲ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਮਾਂ ਦੇ ਲਾਡਲੇ ਸਨ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ 'ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ' ਵਿਚ ਦਾਦੀ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਚਿੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ : “ਉਹ ਖਾਸੇ ਬਿਰਧ ਸਨ ਪਰ ਬੜੇ ਹੀ ਦਬੰਗ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਮਜ਼ਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਟੁੱਕ ਦਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਰਿਆਂ ਹੁਣ ਪੰਜਾਹ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਚੱਲੇ ਹਨ, ਪਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਔਰਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ 'ਉਹ ਬੜੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਜ਼ਨਾਨੀ ਸੀ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਹਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ'।”
ਮੋਤੀਲਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਨ੍ਹਪੁਰ ਵਿਚ ਤੇ ਫੇਰ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ। ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ। ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਉਹ ਧੱਕੜ-ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਆਗੂ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। 'ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ' ਵਿਚ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ : “ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਝੁਕਾਅ ਪੱਛਮੀ ਲਿਬਾਸ ਵੱਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਦਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਕਲਕੱਤੇ ਤੇ ਬੰਬਈ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਇਸਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਉਹ ਤੇਜ-ਮਿਜਾਜ਼ ਤੇ ਅੱਖੜ ਸਨ, ਤਾਂਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਅਕਸਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਚਾਅ ਵੀ ਲੈਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਪਿਰਟ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੁੱਧੀ ਤੇਜ ਸੀ ਤੇ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਇਕਦਮ ਜ਼ੋਰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਹ ਕਲਾਸ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਚਲਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ।”
ਮੋਤੀਲਾਲ ਨੇ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਤੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਬੀ.ਏ. ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਆਗਰੇ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਪਹਿਲਾ ਪਰਚਾ ਹੀ ਮਨ ਮੁਤਾਬਿਕ ਨਹੀਂ ਆਇਆ; ਇਸ ਲਈ ਇਮਤਿਹਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਦੇਖਣ ਤੁਰ ਗਏ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਬੀ.ਏ. ਪਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਨੌਬਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਈ।
ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਚ ਸੀ। ਵਕਾਲਤ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਅੱਵਲ ਦਰਜੇ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋਏ। ਕਾਨ੍ਹਪੁਰ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਵਕਾਲਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਏਨੀ ਲਗਨ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਕਿ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਜਮਾ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਵੀ ਉਹ ਖੇਡ-ਤਮਾਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਨ ਤੇ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ।
ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਉਹ ਵੀ ਕਾਨ੍ਹਪੁਰ ਤੋਂ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਆ ਗਏ ਤੇ ਹਾਈਕੋਰਟ ਵਿਚ ਵਕਾਲਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੰਦਲਾਲ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਭਾਰ ਮੋਤੀਲਾਲ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਣ ਪਿਆ।
ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿਚ ਜੀਅ ਜਾਨ ਨਾਲ ਜੁਟ ਗਏ। ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਕੇਸ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ੂਬ ਸਫਲਤਾ ਵੀ ਮਿਲੀ। ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਏਨਾ ਨਾਂ ਖੱਟਿਆ ਕਿ ਮੁਕੱਦਮੇ ਧੜਾਧੜ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਰੁਪਈਆਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਖੇਡ ਤਮਾਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਨ ਹਟਾਅ ਕੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਵਕਾਲਤ ਵਿਚ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕਾਂਗਰਸ ਚਾਹੇ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ, ਡਾਕਟਰਾਂ ਤੇ ਵਕੀਲਾਂ ਦੀ ਜਮਾਤ ਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨੇ ਇਸ ਪਾਸੇ ਰਤਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ। ਪੁੱਤਰ ਲਿਖਦਾ ਹੈ :
“ਸਾਧਾਰਣ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸਨ। ਮਗਰ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਕਦਰਦਾਨ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਜਿਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹਨ, ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤਕ ਉਸੇ ਦੇ ਲਾਇਕ ਵੀ ਹਨ। ਜਿਹੜੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੋਕ ਸਿਰਫ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਰਦੇ-ਕਰਾਂਦੇ ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਕੁਛ ਨਫ਼ਰਤ-ਜਿਹੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਹੋਰ ਕਰ ਹੀ ਕੀ ਸਕਦੇ ਸਨ ਉਹ? ਹਾਂ, ਇਕ ਹੋਰ ਖ਼ਿਆਲ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਪਏ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ—ਸਾਰੇ ਨਹੀਂ—ਉਹ ਲੋਕ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।”
ਖ਼ੈਰ, ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਆਮਦਨ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ, ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਵਿਚ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੋਤੀਲਾਲ ਦਲੇਰ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਖ਼ਰਚ ਆਦਮੀ ਸਨ, ਨਾਲੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜਿੰਨਾ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨਗੇ, ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਗੱਲਾਂ-ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਕਮਾਅ ਵੀ ਲੈਣਗੇ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਦੇਖਦੇ-ਦੇਖਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਲਾਇਤੀ ਸਾਂਚੇ ਵਿਚ ਢਲ ਗਿਆ।
ਇਸੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਜਨਮ 14 ਨਵੰਬਰ, 1889 ਨੂੰ ਹੋਇਆ।
    --- --- ---

ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਸਿਖਿਆ :

    ਬਚਪਨ ਅਤੇ ਸਿਖਿਆ


ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਮੋਤੀਲਾਲ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ, ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਲਾਡਲੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਵਿਜੇ ਲਕਸ਼ਮੀ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਾ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੀਆਂ ਦੋ ਭੈਣਾ ਸਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਰਮਵਾਰ ਗਿਆਰਾਂ ਤੇ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ। ਵੈਸੇ ਨਹਿਰੂ-ਪਰਿਵਾਰ ਇਕ ਭਰਿਆ-ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ-ਭੈਣਾ ਵੀ ਸਨ। ਪਰ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਕਾਫੀ ਵੱਡੇ ਸਨ ਤੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਨੰਨ੍ਹਾਂ-ਮੁੰਨਾਂ ਖਿਡੌਣਾ ਸੀ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦਾ ਪਾਲਨ-ਪੋਸ਼ਣ ਬਿਲਕੁਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਢੰਗ-ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਇਆ ਰੱਖੀ ਗਈ। ਹਰ ਸਾਲ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦਾ ਜਨਮ-ਦਿਨ ਬੜੀ ਧੂੰਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ। ਉਸ ਦਿਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਣਕ ਤੇ ਹੋਰ ਅਨਾਜ ਨਾਲ ਤੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਇਹ ਅਨਾਜ ਗਰੀਬਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਮਾਂ ਆਪਣੇ ਲਾਡਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਨੁਹਾਅ-ਧੁਹਾਅ ਕੇ ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੀ, ਫੇਰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਭਾਂਤ-ਸੁਭਾਂਤੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਾਰਟੀ ਹੁੰਦੀ—ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅਮੀਰਾਂ, ਵਕੀਲਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੋਸਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਔਰਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਘਰੇ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਐਫ.ਟੀ. ਬਰੁਕਸ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਲੋਕ 'ਆਨੰਦ ਭਵਨ' ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਜਿਹੜਾ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ।
ਬਰੁਕਸ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਨੰਦ ਭਵਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਕਈ ਪੱਖ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਚੇਟਕ ਲੱਗ ਗਈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੇਰੋਲ ਤੇ ਕਿਪਲਿੰਗ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਸੰਦ ਆਈਆਂ। ਸਰਵੇਂਟੀਜ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਉਪਨਿਆਸ 'ਡਾਨ ਕਵਿਕਜਾਟ' ਵੀ ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਪੜ੍ਹਿਆ।
ਦੂਜਾ ਬਰੁਕਸ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਰਹੱਸਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਖਾਸਾ ਕੁਝ ਦੱਸਿਆ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ 'ਆਨੰਦ ਭਵਨ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਨ ਲਈ ਇਕ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਬਣਾ ਲਈ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਵਸਤੂ-ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਰਸਾਇਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਬੜੇ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਲੱਗਦੇ ਸਨ।'
ਤੀਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬਰੁਕਸ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਹੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਉੱਤੇ ਥਿਓਸੌਫੀ (Theosophy) ਦਾ ਖ਼ਬਤ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ ਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰੂ ਰਿਹਾ।
ਬਰੁਕਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਰੀ ਮਿਸੇਜ਼ ਐਨੀ ਬੇਸੇਂਟ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ ਉੱਤੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦਾ ਅਧਿਆਪਕ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਿਸੇਜ ਬੇਸੇਂਟ ਵੀ ਥਿਓਸੌਫਿਸਟ ਸੀ (ਥਿਓਸੌਫਿਸਟ : ਇਲਮ ਇਲਾਹੀ; ਈਸ਼ਵਰ ਵਿਦਿਆ; ਬ੍ਰਹਮਵਾਦ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਧਾਰਮਿਕ ਟੋਲਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਅਵਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਅਧਿਆਤਮਕ ਆਨੰਦ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ।) ਤੇ ਬਰੁਕਸ ਵੀ ਥਿਓਸੌਫਿਸਟ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਥਿਓਸੌਫਿਸਟਾਂ ਦੀਆਂ ਸਭਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ; ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ 'ਅਵਤਾਰਾਂ', 'ਕਾਮ-ਸਰੀਰਾਂ', 'ਅਲੌਕਿਕ-ਸਰੀਰਾਂ' ਤੇ 'ਦੇਵ-ਪੁਰਖਾਂ' ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ 'ਬ੍ਰਹਮ-ਤੇਜ' ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਯੂਨਾਨੀ, ਈਰਾਨੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਬੁੱਧ-ਧਰਮ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਵੀ ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਭਾਵਾਂ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪਿਆ, ਉਸ ਬਾਰੇ 'ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ' ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ : “ਉਹ ਸਭ ਕੁਛ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ; ਪਰੰਤੂ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਬੜਾ ਰਹੱਸਮਈ ਤੇ ਖਿੱਚ-ਭਰਪੂਰ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਮੈਂ ਮੰਨਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਰਹੱਸਾਂ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਇਹੋ ਹੈ।...ਮੈਨੂੰ 'ਕਾਮ-ਸਰੀਰਾਂ' ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਮੈਂ ਬੜੀ ਦੂਰ ਤੀਕ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉੱਡਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਮਾਨ ਦੇ ਇੰਜ ਉੱਚੇ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉੱਡ ਜਾਣ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।”
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਥਿਓਸੌਫੀਕਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਬਣ ਗਏ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਮਿਸੇਜ ਬੇਸੇਂਟ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੀਕਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਬਰੁਕਸ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਥਿਓਸੌਫੀ ਦਾ ਖ਼ਬਤ ਵੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਸਿਰੋਂ ਲੱਥ ਗਿਆ। ਪਰ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਥਾਈ ਰੂਪ ਰਿਹਾ। ਇਸੇ ਕਾਰਕੇ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਵਾ ਵਿਚ ਉੱਡਨ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਇਸ ਕਾਰਣੇ ਹੀ ਧਾਰਮਿਕ-ਰਹੱਸਵਾਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗੱਡਮੱਡ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਗੱਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਰਗ-ਸੁਭਾਅ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਸੀ।
ਚੌਥਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਉੱਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਪਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਪੰਦਰਾਂ  ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ, ਰੂਸ ਤੇ ਜਪਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਯੁੱਧ ਛਿੜ ਗਿਆ। ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਤਾਜਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਜਪਾਨੀਆਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਉਤਸਾਹ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦਾ। ਇੰਜ ਜਪਾਨ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਧਦੀ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਸਿਰਫ ਜਪਾਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਯੋਧਿਆਂ, ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਬੜੀ ਰੂਚੀ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੀਆਂ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ 'ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ' ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉਲੀਕਿਆ ਹੈ...:
“ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਯੂਰੋਪ ਦੇ ਪੰਜੇ ਵਿਚੋਂ ਏਸ਼ੀਆ ਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ੁੱਭਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਬਹਾਦੁਰੀ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਮਨਸੂਬੇ ਬਣਾਉਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿੰਜ ਹੱਥ ਵਿਚ ਤਲਵਾਰ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਲੜਾਂਗਾ।”
ਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਖਾਂਗੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਸਿਰਫ 'ਮਨਸੂਬੇ' ਹੀ ਬਣਾਏ, ਤਲਵਾਰ ਵੱਲ ਹੱਥ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਵਧਾਇਆ, ਬਲਕਿ ਤਲਵਾਰ ਚੁੱਕਣ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਰੋਧ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਮਈ 1905 ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਇੰਗਲੈਂਡ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉੱਥੇ ਉਹ ਲੰਦਨ ਦੇ ਹੈਰੋ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲਾਰਡਾਂ ਤੇ ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਜੇ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਤੇ ਨਵਾਬਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਅਕਸਰ ਇੱਥੇ ਹੀ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦੇ। ਜਦੋਂ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦਾਖ਼ਲਾ ਹੋਏ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਚਾਰ ਪੰਜ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਮੁੰਡੇ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬੜੌਦਾ ਦਾ ਲੜਕਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਅੱਗੇ ਸੀ। ਦੂਜਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਪੂਰਥਲਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਬੜਾ ਹੀ ਵਚਿੱਤਰ ਸੀ। ਮੁੰਡੇ ਉਸਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਂਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਚਿੜ ਕੇ ਆਖਦਾ ਕਿ 'ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕਪੂਰਥਲੇ ਆਓਗੇ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਖ਼ਬਰ ਲਵਾਂਗਾ।' ਇਸ ਉੱਤੇ ਉਸਦਾ ਹੋਰ ਵੱਧ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਦਾ ਸੀ।
ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਤੇ ਅਜਨਬੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿਣ ਦਾ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਮਨ ਨਾ ਲੱਗਿਆ; ਪਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ ਲਿਆ। ਸਕੂਲ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ਬਾਹਰਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਏ।
ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਉਡਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹ ਉਹ ਜ਼ਮਾਨਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਰਾਈਟ ਬਰਦਰਸ ਨੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਕਾਢ ਅਜੇ ਕੱਢੀ ਹੀ ਸੀ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ਵਿਚ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ 'ਉਹ ਦਿਨ ਦੂਰ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਉੱਡ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਣ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਇਆ ਕਰਾਂਗਾ।'
1905 ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਲਿਬਰਲ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਭਾਰੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਉਸ ਵਿਚ ਏਨੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ ਕਿ ਸੰਸਦੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਖ਼ੂਬੀ ਨਾਲ ਸਮਝ ਲਿਆ। ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਮਾਸਟਰ ਨੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮੁੰਡੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦੇ ਸਕੇ...ਪਰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਠੀਕ-ਠੀਕ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤੇ—ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਨਵੇਂ ਮੰਤਰੀ-ਮੰਡਲ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਵੀ ਚੇਤੇ ਸਨ।
ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਚੰਗੀ ਕਾਰਗੁਜਾਰੀ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪੁਸਤਕ ਇਨਾਮ ਵਿਚ ਮਿਲੀ। ਇਹ ਇਟਲੀ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਨੇਤਾ ਗੈਰੀ ਬਾਲਡੀ ਬਾਰੇ ਸੀ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਗੈਰੀ ਬਾਲਡੀ ਨੇ ਕਿੰਜ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਫਰਾਂਸ ਤੇ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ।
ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲਾਰਡ ਕਰਜਨ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਦੇਸ਼-ਵਿਆਪੀ ਅੰਦੋਲਨ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਤੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਨਾਅਰਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤਰਾਏ ਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਬਿਪਨ ਚੰਦਰ ਪਾਲ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਏਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਏ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਬਾਲ, ਲਾਲ ਤੇ ਪਾਲ—ਤਿੰਨੇ ਨਾਂ ਇਕੱਠੇ ਲਏ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਘੱਟ ਛਪਦੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਚਚਰੇ ਭਰਾ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਥਹੁ ਲੈਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਦੋ ਵਰ੍ਹੇ ਹੈਰੋ ਵਿਚ ਬਿਤਾਅ ਕੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਅਕਤੂਬਰ 1907 ਵਿਚ ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ ਦੇ ਟ੍ਰਿਨਿਟੀ ਕਾਲੇਜ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਉਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਸਤਾਰਾਂ-ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸੀ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਨਾਬਾਲਿਗੀ ਦੀ ਸੀਮਾਂ ਲੰਘ ਕੇ  ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ ਉਪਰ ਪੈਰ ਰੱਖ ਲਿਆ ਸੀ। ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ : “ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਮੜਕ ਨਾਲ ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਵਨਾਂ ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਭੀੜੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਕੱਟਦਾ ਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਾਲਾ ਮਿਲ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ।”
ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੈਰੋ ਨਾਲੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਮਿਲੇ, ਉਹ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਮੜਕ ਨਾਲ ਆਕੜ ਕੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ-ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਬਾਰੇ, ਵਧਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ। ਕੋਈ ਵੀ ਆਪਣਾ ਅਗਿਆਨ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਜ਼ਾਹਿਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਹਰੇਕ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਉੱਚੇ ਸਤਰ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਗਿਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਜਵਹਾਰ ਲਾਲ ਨੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਕੋਰਸ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਰਸਾਇਨ-ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ, ਭੂੰਗਰਭ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਵਣਸਪਤੀ-ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਸਨ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਨ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿਚ ਸਫਲਤਾ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਵੀ ਸਾਹਿਤ, ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ। ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾਹ, ਆਸਕਰ ਵਾਈਲਡ ਤੇ ਵਾਲਟਰ ਪੇਟਰ ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਚਿੱਤ-ਲੱਗੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨ, ਪਰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ “ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਕੈਂਬਿਜ ਵਿਚ ਨੀਤਸੇ ਦੀਆਂ ਧੁੰਮਾਂ ਸਨ।” ਨੀਤਸੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਨਕੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ 'ਝੂਠ ਸੱਚ, ਤੇ ਸੱਚ ਝੂਠ ਹੈ', 'ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ—ਨੇਕੀ ਬਦੀ ਨੂੰ—ਸਿਰਫ ਨਿਰਬਲ ਲੋਕ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜਾ ਬਲਵਾਨ ਹੈ, 'ਅਤੀ-ਮਾਨਵ' (ਸੁਪਰਮੈਨ) ਹੈ, ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਵੱਝਦਾ। ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਆਚਰਨ ਹੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਹੈ।'
ਨੀਤਸੇ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਮਨੋਬਿਰਤੀ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਾਮਰਾਜ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਡੁੱਬਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਚਹੇਤੇ ਬੇਟਿਆਂ ਵਿਚ 'ਅਤੀ-ਮਾਨਵ' ਦੀ ਭਾਵਨਾਂ ਦਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਉਹ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹਾਕਮ ਬਣ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ—ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪੀੜੀ ਹੋਈ ਜਨਤਾ ਉੱਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਢਾਉਣ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁਟ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਤ-ਬਰਾਦਰੀ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਐਸ਼ੋਆਰਾਮ ਦੇ ਸਾਧਨ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਨੂੰ, ਆਪਣਾ ਜਨਮ-ਸਿੱਧ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਨੀਤਸੇ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਆਤਮ-ਗਿਲਾਨੀ ਤੋਂ ਬਚਾਈ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਆਸਕਰ ਵਾਈਲਡ ਤੇ ਵਾਲਟਰ ਪੇਟਰ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਨੀਤੀ ਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਉੱਠ ਕੇ ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਜਿਊਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਤੇ ਭੋਗਵਾਦ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਸੀ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉਪਰ ਪਏ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ 'ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ' ਵਿਚ ਇੰਜ ਬਿਆਨਿਆਂ ਹੈ : “ਮੇਰਾ ਰੁਝਾਨ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਰਬ-ਉੱਤਮ ਉਪਭੋਗ ਕਰਨ ਤੇ ਉਸਦਾ ਪੂਰਾ-ਸੂਰਾ ਆਨੰਦ ਮਾਨਣ ਵੱਲ ਸੀ। ਮੈਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਦਾ ਸਾਂ ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਵਿਚ ਪਾਪ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਸਮਝਾਂ? ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਤਰੇ ਤੇ ਸਾਹਸ ਭਰੇ ਕੰਮ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਵਾਂਗ ਮੈਂ ਵੀ ਉਦੋਂ ਕੁਛ ਹੱਦ ਤਕ ਇਕ ਜੁਆਰੀ ਹੀ ਸਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਰੁਪਏ ਦਾ ਜੁਆਰੀ ਤੇ ਫੇਰ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਬਾਜੀਆਂ ਦਾ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦਾ।” ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰ ਉਹੀ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦੇ ਚਹੇਤੇ ਬੇਟਿਆਂ ਦੇ ਸਨ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਜਿੰਨੇ ਦਿਨ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਰਹੇ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਰਬ-ਉੱਤਮ ਉਪਭੋਗ ਤੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਆਨੰਦ ਮਾਨਣ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। 1910 ਵਿਚ ਉਹ ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ ਤੋਂ ਡਿਗਰੀ ਲੈ ਕੇ ਨਿਕਲੇ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਇਨਰ ਟੈਂਪਿਲ ਵਿਚ ਜਾ ਭਰਤੀ ਹੋਏ। ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰੋ ਦੇ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤ ਮਿਲੇ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਖ਼ਰਚੀਲੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਪਿਉ ਖ਼ਰਚੇ ਲਈ ਕਾਫੀ ਪੈਸਾ ਭੇਜ ਦੇਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਪੁੱਤਰ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖ਼ਰਚ ਕਰ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਪੈਸੇ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਮੌਜ-ਮਸਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ।
ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਆਇਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 'ਕੈਰੀਅਰ' ਕਿਹੜਾ ਚੁਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬੜੀ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਪਿੱਛੋਂ ਪਿਤਾ ਵਾਲਾ ਪੇਸ਼ਾ ਅਪਣਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਵਕਾਲਤ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖਾਸ ਦਿੱਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਲੰਦਨ ਵਿਚ ਖ਼ੂਬ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਘੁੰਮੇ-ਫਿਰੇ—ਆਇਰਲੈਂਡ ਗਏ ਤੇ ਜਰਮਨੀ, ਫਰਾਂਸ ਆਦੀ ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਵੀ ਕੀਤੀ।
1912 ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੈਰਿਸਟਰੀ ਪਾਸ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਸੱਤ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਘਰ ਜਾਣ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਘੱਟ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਧੇਰੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ ਉਹ।
    --- --- ---

ਸਵਦੇਸ਼ ਵਾਪਸੀ :

    ਸਵਦੇਸ਼ ਵਾਪਸੀ

 
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਸਵਦੇਸ਼ ਆ ਕੇ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਵਕਾਲਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਈ। ਸ਼ੁਰੂ-ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਮੇਲ-ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਬੜੇ ਮਜ਼ੇ ਨਾਲ ਬੀਤੇ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਜੀਵਨ ਬੇਕਾਰ, ਉਦੇਸ਼ਹੀਣ ਤੇ ਰਸਹੀਣ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਕਾਰਣ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ : “ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਮੇਰੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਤੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਉਹ, ਜੋ ਕੁਛ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਦੇਖਦਾ ਸਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾਂਦੀਆਂ। ਤਕਦੀਰ ਵੱਸ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬੜਾ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਕੁਛ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਓਨਾਂ ਕਾਫੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਤਾਂ ਉਹੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ, ਉਹੀ ਕਲੱਬ ਤੇ ਦੋਹੀਂ ਥਾਈਂ ਉਹੀ ਸਾਥੀ, ਜਿਹੜੇ ਉਹਨਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉਪਰ—ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪੇਸ਼ੇ ਸੰਬੰਧੀ ਹੀ—ਮੁੜ-ਮੁੜ ਉਹੀ ਗੱਲਾਂ ਛੇੜੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਮਾਹੌਲ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੁੱਧੀ ਨੂੰ ਕੁਛ ਗਤੀ ਜਾਂ ਤਾਜ਼ਗੀ ਮਿਲੇ, ਤੇ ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਬਿਲਕੁਲ ਰਸਹੀਣ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੱਸਣ ਲਈ ਵੀ ਕੋਈ ਖੁਸ਼ੀ ਜਾਂ ਖੇੜੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸ ਵਿਚ।”
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਪਹਿਲਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਮਿਲਿਆ, ਉਸਦੀ ਫੀਸ ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਇਕ ਖ਼ਤ ਦੇਖੋ, ਜਿਹੜਾ ਉਹਨਾਂ 21 ਅਕਤੂਬਰ 1912 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ...:
“ਪਿਆਰੇ ਜਵਾਹਰ,
ਇਕ ਅਤੀ ਜੁਸ਼ੀਲੇ ਮੁਵਕਿੱਲ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਫੀਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ 500 ਰੁ. ਦਾ ਮਨੀਆਡਰ ਭੇਜਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਮਨਸੂਰੀ ਵਿਚ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਏਗਾ। ਤੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਜਿਹੜੀ ਪਹਿਲੀ ਫੀਸ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਉਹ 5 ਰੁ. ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲੋਂ ਸੌ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਹੈਂ। ਮੇਰੀ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਜਾਏ ਆਪਣਾ ਪੁੱਤਰ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਮੁਵਕਿੱਲ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਵ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਉਹ ਕਾਸਗੰਜ ਦੇ ਹਨ। ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਈ ਮੁਕੱਦਮੇ ਹਨ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਲਈ ਉਹ ਤੈਨੂੰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਧਨ ਤੇਰਾ ਹੈ ਤੇ ਤੇਰੀ ਮਾਤਾਜੀ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਫੀਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇੰਜ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਆਦਮੀ ਲਈ ਦੋਹਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਾਲੀ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸਨੇ 5 ਰੁ. ਫੀਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ।
        —ਤੇਰਾ ਪਿਆਰਾ ਪਿਤਾ”
ਇਸੇ ਸਾਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਇਜਲਾਸ ਬਾਂਕੀਪੁਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਡੈਲੀਗੇਟ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਤੇ 'ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ' ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ...:
“ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤਕ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਾਣਨ ਵਾਲੇ ਉੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਉਤਸਵ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਸਵੇਰੇ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੋਟ ਤੇ ਵਧੀਆ ਇਸਤਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਪਤਲੂਨਾਂ ਬੜੀਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਸੋ ਉਹ ਇਕ ਸਾਮਾਜਿਕ ਉਤਸਵ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਗਰਮਾ-ਗਰਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗੋਖ਼ਲੇ, ਜਿਹੜੇ ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਉਸ ਇਜਲਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਉਹੀ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤਾਪੀ ਚਿਹਰਾ-ਮੋਹਰਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੱਚਾਈ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਕਾਰਣ ਉੱਥੇ ਆਏ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਥੋੜ੍ਹੇ-ਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹੀ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ।”
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਚਰਿੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਗੋਖ਼ਲੇ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਯਕਦਮ ਭਿੰਨ ਹੈ। ਕੀ ਸੰਸਥਾ ਤੇ ਨੇਤਾ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਵਿਚ ਏਨਾ ਅੰਤਰ ਸੰਭਵ ਹੈ? ਕੀ ਗੋਖ਼ਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤਾਪੀ ਚਿਹਰੇ-ਮੋਹਰੇ, ਉਸਦੀ ਸੱਚਾਈ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਨ ਵਿਚ ਇਹ ਰਹੱਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੀ ਕੌਂਸਿਲ ਤੇ ਪਬਲਿਕ ਸਰਵਿਸ ਕਮੀਸ਼ਨ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਇਸੇ ਹੈਸੀਅਤ ਕਾਰਣ ਉਸਨੂੰ ਫਸਟ ਕਲਾਸ ਦਾ ਡੱਬਾ ਰਿਜ਼ਰਵ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ—ਮੁਕਦੀ ਗੱਲ ਕਿ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ, ਰਾਜੇਂਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਤਾਂ ਖ਼ੈਰ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਕ ਗੁਰੂ ਹੈ ਹੀ ਸੀ?
ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤੇ ਗੋਖ਼ਲੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਉੱਤੇ ਇਕ ਝਾਤ ਮਾਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।
ਇਹ ਹਕੀਕਤ ਹੈ ਕਿ 1885 ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹਯੂਮ ਨਾਂਅ ਦੇ ਇਕ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਲਾਰਡ ਡਫਰਿਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਜਲਾਸ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਹਯੂਮ ਨੇ ਡੈਲੀਗੇਟਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਮਤਾ ਰੱਖਿਆ ਕਿ 'ਅਸੀਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਮਲਿਕਾ ਦਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਪਿਆਰੇ ਹਾਂ, ਜਿਸਦੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਹਾਂ ਤੇ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਮੈਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਲਾਇਕ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਤਾੜੀਆਂ ਵਜਾ ਕੇ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰੀਏ।'
ਕਾਂਗਰਸ ਇਜਲਾਸ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਉੱਤੇ ਏਨੀਆਂ ਤਾੜੀਆਂ ਵੱਜੀਆਂ ਕਿ ਹਯੂਮ ਦਾ ਬਾਕੀ ਭਾਸ਼ਣ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ਼ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਗਿਆ।
ਲਗਭਗ ਦਸ ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਕਾਂਗਰਸ ਰਾਜਭਗਤ ਸੰਸਥਾ ਬਣੀ ਰਹੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰ, ਵਕੀਲ ਤੇ ਉਸ ਵਰਗ ਦੇ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ, ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੀ ਕੌਂਸਿਲ ਤੇ ਸੂਬਾਈ ਕੌਂਸਿਲਾਂ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿੱਧਤਾ, ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਆਪਣੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਗੱਲ ਉਹ ਸੋਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦੇ। ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ 'ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਭਾਰਤ ਆਉਣਾ ਦੈਵੀ ਵਰਦਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਅਸਭਿਅਕਾਂ ਨੂੰ ਸਭਿਅ ਬਣਾਉਣ ਆਏ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਸਿਖਿਆ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਬੜਾ ਕੁਝ ਸਿਖਣਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰੋ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਅ ਕੇ ਆਪਣੇ-ਆਪੇ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ।'
ਗੋਵਿੰਦ ਰਾਨਾਡੇ, ਸਰ ਫਿਰੋਜਸ਼ਾਹ ਮੇਹਤਾ ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਗੁਰੂ ਗੋਪਾਲਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਖ਼ਲੇ ਇਹਨਾਂ ਰਾਜਭਗਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੇਤਾ ਸਨ।
ਪਰ ਹਰ ਚੀਜ ਦੋ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਵਾਦ ਦਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਵੀ 1893 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਦਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਨੇਤਾ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ, ਲਾਜਪਤਰਾਏ ਤੇ ਵਿਪਿਨ ਚੰਦਰ ਪਾਲ ਸਨ। ਤਿਲਕ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ 'ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਸਿਖਾਉਣ ਜਾਂ ਕੁਝ ਬਣਾਉਣ ਨਹੀਂ ਆਏ ਬਲਕਿ, ਸਾਨੂੰ ਲੁੱਟਨ-ਖਾਣ ਆਏ ਹਨ। ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਜਨਤਾ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ। ਇਸ ਲਈ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰੋ ਤੇ ਉਸਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸਤਰ ਉੱਚਾ ਕਰੋ।'
ਇੰਜ ਤਿਲਕ-ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਰਾਨਾਡੇ-ਵਿਚਾਰਧਾਰ ਵਿਚ ਆਪਾ-ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਗੰਢ ਪਈ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਰਾਜਭਗਤਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਗਈ।
ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਜਿਸਦੇ ਬਾਹਰੀ ਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕਾਰਣ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1905 ਵਿਚ ਬੰਗ-ਭੰਗ ਯੋਜਨਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਰਾਂਤੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨਾ ਸੀ ਤੇ ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਬੰਗਾਲ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ। ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਵਿਆਪੀ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਦੇਖਦੇ-ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਏਨਾ ਜ਼ੋਰ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ ਕਿ ਬਾਲ, ਲਾਲ, ਪਾਲ ਦਾ ਨਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਕੰਨਿਆਂ ਕੁਮਾਰੀ ਤਕ ਗੂੰਜ ਉਠਿਆ।
ਇਸੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ 1906 ਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਇਜਲਾਸ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਾਈਕਾਟ, ਸਵਦੇਸ਼ੀ (ਨਿਰੋਲ ਦੇਸੀ), ਰਾਸ਼ਟਰੀ-ਸਿਖਿਆ ਤੇ ਸਵਰਾਜ ਦਾ (ਨਿਰੋਲ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ) ਚਾਰ-ਸੂਤਰੀ ਮਤਾ, ਰਾਜਭਗਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਪਾਸ ਹੋਇਆ।
1907 ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ 23ਵਾਂ ਇਜਲਾਸ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਉੱਥੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤਾਂ ਤੇ ਰਾਜਭਗਤਾਂ ਵਿਚ ਡਟ ਕੇ ਲੜਾਈ ਹੋਈ, ਕੁਰਸੀਆਂ ਚੱਲੀਆਂ, ਸੋਟੀਆਂ ਚੱਲੀਆਂ ਤੇ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਗਈ। ਝਗੜਾ ਭਾਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੀ ਚੋਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਅਸਲ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜਭਗਤ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਚਾਰ-ਸੂਤਰੀ ਮਤੇ ਨੂੰ ਅਮਲ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੇਸ਼ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਾ ਮੰਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਰਾਜਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਮਾਡਰੇਟ ਯਾਨੀ ਨਰਮ-ਦਲੀਏ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਰਤੂਤ ਉੱਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਦਸਤੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਗਰਮ-ਦਲੀਏ ਯਾਨੀ ਉਗਰਵਾਦੀ ਆਖ ਕੇ ਭੰਡਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
1907, ਅਠਾਰਾਂ ਸੌ ਸਤਵੰਜਾ ਦੀ ਅਰਧ-ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਸੀ। ਏਧਰ ਬੰਗ-ਭੰਗ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨ ਤੇ ਉਧਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨਿਊ ਕਾਲੋਨੀ ਐਕਟ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ, ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾ—ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ—ਜ਼ੋਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮ ਇਸ ਤੋਂ ਏਨੇ ਡਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਮੰਤਰੀ ਮਾਰਲੇ ਨੇ ਰਾਜਭਗਤ ਮਾਡਰੇਟਾਂ ਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੂੰ ਯੂਨੀਅਨ ਜੈਕ ਦੇ ਹੇਠ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਦਮਨ-ਚੱਕਰ ਚਲਾ ਦਿੱਤਾ।
ਇਕ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਜਲਸਿਆਂ ਉੱਤੇ ਰੋਕ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਸਖ਼ਤ ਪ੍ਰੈੱਸ ਐਕਟ ਬਣਾ ਕੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕੰਜ ਹੋਰ ਕਸ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਲ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੰਮੀਆਂ ਸਜਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਕੁਝ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਚਲੇ ਗਏ। ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਜੁਲਮ ਢਾਉਣ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਭੰਗ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਨਿਰਦਈਤਾ ਨਾਲ ਕੁਚਲਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਲਈ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਕੱਲੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ 1906 ਤੋਂ 1909 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ 550 ਰਾਜਨੀਤਕ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚਲਾਏ ਗਏ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸ ਮਾਡਰੇਟਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ 1909 ਵਿਚ ਮਾਰਲੇ-ਮਿੰਟੋ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸੈਂਟਰਲ ਲੈਜੀਸਲੇਟਿਵ ਕੌਂਸਿਲ ਵਿਚ ਤੇ ਪ੍ਰਾਵਿੰਸ਼ੀਅਲ ਕੌਂਸਿਲਾਂ ਵਿਚ ਅਪਰਤੱਖ ਚੋਣ ਰਾਹੀਂ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿੱਧਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਹਨਾਂ ਕੌਂਸਿਲਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਿਰਫ ਵਾਇਸਰਾਏ ਤੇ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦੇ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ 1911 ਵਿਚ ਬੰਗ-ਭੰਗ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਵੀ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ ਤੇ ਨਿਊ ਕਾਲੋਨੀ ਐਕਟ ਵੀ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਕਾਂਗਰਸ ਉੱਤੇ ਹੁਣ ਮਾਡਰੇਟਾਂ ਦਾ ਕਬਜਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਨੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ 'ਹਰੇਕ ਦਿਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਿੰਘਾਸਨ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਭਗਤੀ ਨਾਲ ਧੜਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦੁੱਗਣੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।'
ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਤੇ ਦਮਨ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਅੰਡਰਗ੍ਰਾਊਂਡ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਹੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਬੰਗ-ਭੰਗ ਯੋਜਨਾ ਤੇ ਨਿਊ ਕਾਲੋਨੀ ਐਕਟ ਵਾਪਸ ਲੈਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਉਪਰ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਫਤਹਿ ਸੀ। ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਮਾਣ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਾਡਰੇਟਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦਰਸਾਈ ਸੀ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਜਦੋਂ ਕੈਂਬ੍ਰਿਜ ਵਿਚ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ 'ਮਜਲਿਸ' ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸੰਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅਪਵਾਦ ਦੇ ਗਰਮ-ਦਲ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਭਗਤਾਂ ਯਾਨੀ ਮਾਡਰੇਟਾਂ ਨਾਲ ਚਿੜ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
ਮੋਤੀਲਾਲ ਨਹਿਰੂ 1888 ਤੋਂ ਹੀ ਕਾਂਗਰਸ ਇਜਲਾਸਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। 1906-7 ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵੱਸ ਵਧੇਰੇ ਸਰਗਰਮ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਕਾਰਣ ਇਹ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਮਾਡਰੇਟ ਸਨ ਤੇ ਕਲਕੱਤਾ ਮਤੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਭਾਸ਼ਣ ਕਰਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਸੀ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਬੰਗਾਲ ਤੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਗਰਮ-ਦਲੀਆਂ ਦੀ ਕਰੜੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਉਹ।' ਪਿਤਾ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖ਼ਤ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਹਨਾਂ ਲਿਖਿਆ ਵੀ ਹੈ ਕਿ 'ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਹੋਏਗੀ।' ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਇਹ ਖ਼ਤ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੋਤੀਲਾਲ ਬੜੇ ਖਿਝ-ਕਰਿਝ ਗਏ ਸਨ। ਲਗਭਗ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਸੋਚ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ 'ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾਅ ਲੈਣਗੇ।'
ਪਰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਜਿਸ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਮਾਡਰੇਟਾਂ ਦਾ ਕਬਜਾ ਸੀ ਤੇ ਗੋਖ਼ਲੇ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਮੱਖ ਨੇਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ-ਸੇਵਕ-ਸੰਮਤੀ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸੰਸਥਾ ਵੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ, ਉਹ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਮਾਤਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਮਾਂ ਦੇਸ਼-ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਗੋਖ਼ਲੇ ਦੀ ਇਸ ਸੰਮਤੀ ਨੇ ਵੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਤੇ ਉਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਇੱਜ਼ਤ ਬਣ ਗਈ, ਕਿਉਂਕਿ, “ਉਹ ਇਕਾਗਰ ਚਿੱਤ ਹੋ ਕੇ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ।” ਪਰ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣ ਸਕੇ ਕਿ “ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਬੜੀ ਹੀ ਨਰਮ ਸੀ ਤੇ ਕੁਛ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਆਪਣਾ ਪੇਸ਼ਾ ਛੱਡਣ ਦਾ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।" (ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ)
ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਵਾਕਈ ਕੋਈ ਗਰਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੇ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਜੀਅ ਪ੍ਰਚਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗੁਪਤ ਦਲ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕਰੜੀ ਨਜ਼ਰ ਸੀ, ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਕਾਲਤ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ-ਖੇੜਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਘਨ ਪੈ ਜਾਣਾ ਸੀ।
1914 ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਯਕਦਮ ਹਰਕਤ ਆ ਗਈ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਰੱਖਿਆ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਝੱਟ ਆਪਣਾ ਸ਼ਿਕੰਜਾ ਕਸ ਦਿੱਤਾ। ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦਲਾਂ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਦੇਸ਼-ਨਿਕਾਲੇ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਝੱਟ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ।
ਤਿਲਕ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਛਾਪੇ ਇਕ ਲੇਖ ਲਈ ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਤੇ ਬਰਮਾਂ ਦੀ ਮਾਂਡਲੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਛੁੱਟ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤੇ ਮਿਸੇਜ ਐਨੀ ਬੇਸੇਂਟ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਮਰੂਲ ਲੀਗ ਬਣਾਈ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਏ, ਪਰ ਕੰਮ ਉਹਨਾਂ ਮਿਸੇਜ ਬੇਸੇਂਟ ਦੀ ਲੀਗ ਵਿਚ ਹੀ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਉੱਚ ਵਰਗ ਦੀ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਔਰਤ ਸੀ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਖਾਸ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਦਾ ਭਲਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਦਾ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਇਹ ਗੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਘੋਖਣ ਵਾਲੀ ਸੀ; ਪਰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਵੱਲ ਕਦੀ ਕੋਈ ਇਸ਼ਾਰਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹਾਲਾਂਕਿ ਨਹਿਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਬੜੇ ਪੁਰਾਣੇ ਤੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸੰਬੰਧ ਸਨ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਥਿਓਸੌਫੀ ਦੀ ਦੀਕਸ਼ਾ ਵੀ ਉਸੇ ਕੋਲੋਂ ਲਈ ਸੀ।
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਪਾਰ ਲੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਲਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਿੰਡਾਂ 'ਚੋਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਜਬਰੀ ਭਰਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ 'ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਡਿਫੈਂਸ ਫੋਰਸ' ਵਰਗੇ 'ਇੰਡੀਅਨ ਡਿਫੈਂਸ ਫੋਰਸ' ਸੰਗਠਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਸਨ। ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਗੋਰੇ-ਕਾਲੇ ਦਾ ਭੇਦਭਾਵ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਯਾਨੀਕਿ 'ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਡਿਫੈਂਸ ਫੋਰਸ' ਨਾਲ ਜਿਹੜਾ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਉਹ ਇਸ 'ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਡਿਫੈਂਸ ਫੋਰਸ' ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਉਂਜ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹਾਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ—ਤੇ ਜਰਮਨ ਦੇ ਭਾਰੂ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸੁਭਾਵਿਕ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਫੌਰਸ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ।
ਪਰ ਮਿਸੇਜ ਬੇਸੇਂਟ ਦੀ ਹੋਮਰੂਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ, ਬੜੀ ਬਹਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਸਾਂਝੀ ਸੂਬਾਈ ਫੋਰਸ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਤਰਕ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਇਹ ਚੰਗਾ ਮੌਕਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਫੌਜੀ ਸਿਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲੈਣ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਫੋਰਸ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਅਰਜੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿਚ ਇਕ ਕਮੇਟੀ ਵੀ ਬਣਾਅ ਲਈ ਸੀ। ਮੋਤੀਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਸਰ ਤੇਜ ਬਹਾਦੁਰ ਸਪਰੂ, ਸਰ ਸੀ.ਵਾਈ. ਚਿੰਤਾਮਣੀ ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਮਾਡਰੇਟ ਲੀਡਰ ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ।
ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਿਸੇਜ ਬੇਸੇਂਟ ਨੂੰ ਯਕਦਮ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਰੱਖਿਆ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਛਿਣ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਮਤਾ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਸ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਵਾਲੀ ਹਰਕਤ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਜੋਂ ਡਿਫੈਂਸ ਫੋਰਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਇਸ ਮੰਸ਼ੇ ਦਾ ਇਕ ਆਮ ਨੋਟਿਸ ਜ਼ਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਲੜਾਈ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਅਜਿਹਾ ਰੋਹੀਲਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਕਈ ਲੋਕ ਬੜਾ ਪਛਤਾਏ।
ਮਿਸੇਜ ਬੇਸੇਂਟ ਦੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਮਾਡਰੇਟ ਲੀਡਰ ਹੋਮਰੂਲ ਲੀਗ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤੇ ਮਾਡਰੇਟ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਲੀਗ ਵਿਚੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਉਸਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣੇ ਰਹੇ ਤੇ ਉਸਦੀ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਸ਼ਾਖਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੀ ਬਣ ਗਏ।
ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ ਲੈਣੀ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹ ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਤੋਂ ਲੰਡਨ ਆਏ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਹੋਟਲ ਸੇਸਿਲ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਵਾਗਤ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਸੰਕਟ-ਕਾਲ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਾਜਭਗਤੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦੇਣ। ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤਾਂ ਵਾਲਾ ਇਕ ਪੱਤਰ ਭਾਰਤ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਭਿਜਵਾਇਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਰਪਣ ਕੀਤੀਆਂ।
ਇਹ ਗੱਲ ਜੱਗ-ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲੰਦਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਵਾਲੰਟੀਅਰ ਐਂਬੂਲੇਂਸ ਕੋਰ ਵੀ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਫੇਰ ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆ ਗਏ (ਜਨਵਰੀ 1915) ਤੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨਾਲ ਚਿੱਠੀ-ਪੱਤਰ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿਚ 'ਫੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਵੇ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਪਤ ਕਰੋ' ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਅਤੇ ਜੁਲਾਈ 1918 ਤਕ ਇਸੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਜੁਟੇ ਰਹੇ।
ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਯੁੱਧ ਦੇ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵੀ ਕਾਂਗਰਸ ਉਪਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਰਪਾ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਹੀ। 1914 ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਮਦਰਾਸ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਲਾਰਡ ਪੇਂਟਲੈਂਡ, 1915 ਦੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਬੰਬਈ ਸੂਬੇ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਲਾਰਡ ਵਿਲੰਗਡਨ ਅਤੇ 1916 ਦੇ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਸਰ ਜੇਮਸ ਮੇਸਟਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਗਵਰਨਰਾਂ ਦਾ ਬੜੀਆਂ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਤਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਇਹ ਆਇਆ ਕਿ 1916 ਦੀ ਲਖ਼ਨਊ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਤੇ ਰਾਜਭਗਤ ਨੇਤਾ ਮੁੜ ਇਕ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਇਕੱਤਰ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਕਾਂਗਰਸ ਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦਾ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋਇਆ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਲਖ਼ਨਊ ਦੇ ਇਸ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਸੰਯੁਕਤ ਕਾਂਗਰਸ-ਲੀਗ ਯੋਜਨਾ ਮੰਜ਼ੂਰ ਹੋਈ, ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਈ ਅਖਿਲ-ਭਾਰਤੀਯ ਕਾਂਗਰਸ-ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਬਣੀ ਸੀ।
ਯੋਜਨਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਨੇੜਲੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਕਿਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ—ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਯੁੱਧ ਸੇਵਾਵਾਂ ਬਦਲੇ ਬੜਾ ਕੁਝ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਸ ਸੀ।
ਇਹ ਸਾਡੇ ਕਾਇਦੇ ਕਾਨੂੰਨਾ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਬੋਚ-ਬੋਚ ਕੇ ਪੈਰ ਧਰਨ ਵਾਲੇ ਵਕੀਲਾਂ ਦੀ ਤੇ ਉੱਚ-ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰਾਸਬਿਹਾਰੀ ਤੇ ਸ਼ਚੀਂਦਰ ਸਾਨਿਆਲ ਆਦੀ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਨੇਤਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ 1857 ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ ਜੰਗ ਵਿਚ ਉਲਝੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਉਲਟ ਦੇਣ ਦੇ ਫਿਕਰ ਵਿਚ ਸਨ। ਮੰਮਥਨਾਥ ਗੁਪਤ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ 'ਭਾਰਤੀਯ ਕਰਾਂਤੀ ਦਲ ਆਂਦੋਲਨ ਕਾ ਇਤਿਹਾਸ' ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ...:
“ਨੇਤਾਗਣ ਢਾਕੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਤਕ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਢਾਕੇ ਵਿਚ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਸਿੱਖ ਸੈਨਾ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਬਾਗ਼ੀ ਸਿੱਖ ਸੈਨਕਾਂ ਨੇ ਢਾਕੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨ ਲਈ ਪਛਾਣ-ਪਰਚੀ ਭੇਜੀ ਦਿੱਤੀ। ਢਾਕੇ ਦੇ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਨੇਤਾ ਅਨੁਕੂਲ ਚਕਰਵਰਤੀ ਉਸਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਢਾਕੇ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸੈਨਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ।...ਸਿੱਖ ਸੈਨਕ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਹੋ ਗਏ।...
“ਮੇਮਨਸਿੰਘ ਤੇ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਸਰੂਲ ਨਾਮਕ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੰਧਿਆ (ਤ੍ਰਿਕਾਲਾਂ) ਪਿੱਛੋਂ ਕਵਾਇਦ (ਰਿਆਜ਼–ਮਸ਼ਕ) ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਹਮਲਾ, ਬਚਾਅ ਦੇ ਰਣਖੇਤਰ ਦੇ ਹੋਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਣ ਲਈ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮਸ਼ਕ ਕਰਦੇ। ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਬੰਦੂਕਾਂ ਚੁਰਾਉਣ ਦੀ ਹੋੜ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਅਫਵਾਹ ਫੈਲਾਅ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰੀ ਮੈਟ੍ਰਿਕੁਲੇਸ਼ਨ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦੇ ਹੋਰ ਇਮਤਿਹਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ।”
ਕਰਾਂਤੀ-ਬਿਗਲ ਵਜਾਉਣ ਲਈ 15 ਫਰਬਰੀ ਦਾ ਦਿਨ ਵੀ ਮਿਥਿਆ ਲਿਆ ਗਿਆ—ਪਰ ਗੱਦਾਰ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਖ਼ਬਰੀ ਕਾਰਣ ਇਹ ਭੇਦ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ। ਸੈਂਕੜੇ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਹੋਏ। ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਹੋਈ, ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਤੁੰਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੰਯੁਕਤ-ਕਾਂਗਰਸ-ਲੀਗ ਦੀ ਹਰੇਕ ਯੋਜਨਾ ਦੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ, ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਖ਼ਨਊ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਹੋਈ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ, ਜ਼ਿਕਰ ਬੜੇ ਹੀ ਮਾਣ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ; ਪਰ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਏਡੀ ਵੱਡੀ ਘਾਲਣਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਮੁਨਾਸਿਬ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਇਹ ਘਟਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ 'ਕੈਰੀਅਰ' ਵਿਚ ਫਿੱਟ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੈਠਦੀ। ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ : “ਪਿਤਾਜੀ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਉਸ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਕਾਰਜ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਅਪਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਬੜੇ ਚਿੰਤਤ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਜਦਕਿ ਦਰਅਸਲ ਮੇਰੀ ਖਿੱਚ ਉਸ ਪਾਸੇ ਸੀ ਨਹੀਂ। ਹਾਂ, ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਘੇਰੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਚੁੱਪਚਾਪ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਤੇ ਕੁਛ ਨਾ ਕੁਛ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।”
        (ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ, ਪੰਨਾ 61)
ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਸ 'ਕੁਛ ਨਾ ਕੁਛ' ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖਾਂਗੇ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਾਂਗੇ ਕਿ ਮੋਤੀਲਾਲ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਹੈ ਵੀ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਲਾਇਤ ਪਾਸ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਲਿਬਰਲ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਭਲੀ ਭਾਂਤੀ ਪਛਾਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ; ਜੇ ਪਛਾਣਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ, ਜਿਹੜੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗਰਮਾ-ਗਰਮ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
    --- --- ---

ਨੇਤਾ ਤੇ ਜਨਤਾ :

ਨੇਤਾ ਤੇ ਜਨਤਾ

 
ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਮਾਪਤ ਹੁੰਦਿਆਂ-ਹੁੰਦਿਆਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੇ ਇਕ ਭਿਅੰਕਰ ਜਵਾਲਾ ਮੁੱਖੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਣ ਕਰ ਲਿਆ— ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਇੱਥੇ-ਉੱਥੇ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਫੁੱਟ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਸਨ। ਸਮੁੱਚੀ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਅਸਾਧਾਰਣ ਅਸੰਤੋਖ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
 

ਯੁੱਧ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮਾਲ ਆਉਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵਧ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਉਦਯੋਗ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਤਰੱਕੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਸ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇਦਾਰ, ਮਾਲਦਾਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਉਣ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਨਵੇਂ ਧੰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਲਾਉਣ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ—-ਇਹ ਤਾਂਹੀ ਸੰਭਵ ਸੀ ਜੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਜਕੜ ਢਿੱਲੀ ਹੁੰਦੀ।
ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ, ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ, ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਲੱਗ ਜਾਣ ਨਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤਾਂ ਖਾਸੀ ਵਧ ਗਈ ਸੀ; ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ। ਆਮ ਜਨਤਾ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਟੈਕਸਾਂ ਤੇ ਲਗਾਨ ਦਾ ਭਾਰ ਹੀ ਵਧਿਆ ਸੀ ਤੇ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਮਹਿੰਗਾਈ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੰਡ ਕੁੱਬੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੇ ਮੱਧਵਰਗੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਬੇਚੈਨੀ ਸੀ। ਸਿਪਾਹੀ ਜਿਹੜੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਸਨ, ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ 'ਜੋ ਹੁਕਮ' ਵਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਤੇ ਅਨੁਭਵ ਵਧ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਬਹੁਤੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਸਨ। 1915 ਵਿਚ ਕਰਾਂਤੀ ਦੇ ਯਤਨ ਨਿਸਫਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਫੌਜ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਬਗ਼ਾਵਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਸੋ ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਾਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੱਲੀ ਪਈ ਸੀ।
ਫੇਰ ਰੂਸ ਦੀ ਮਹਾਨ ਅਕਤੂਬਰ ਕਰਾਂਤੀ ਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾਅ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪੀੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੇਂ ਜੋਸ਼ ਤੇ ਉਤਸਾਹ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ ਲੋਟੂਆਂ ਤੇ ਹਾਕਮਾਂ ਤੋਂ ਕਰਾਂਤੀ ਰਾਹੀਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਰਸਤਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮਹਾਯੁੱਧ ਤੇ ਰੂਸੀ ਕਰਾਂਤੀ ਕਾਰਨ ਪੂਰਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਲਹਿਰ ਖਾਸੀ ਜ਼ੋਰ ਫੜ੍ਹ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।
ਇਹਨਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾ 'ਕੁਛ ਨਾ ਕੁਛ' ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਸ 'ਕੁਛ ਨਾ ਕੁਛ' ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਇੰਜ ਹੋਈ ਕਿ ਜਨਵਰੀ 1919 ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੇਂਦਰੀ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿਚ ਰੋਲਟ ਬਿੱਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਤੁੰਨ ਦੇਣ ਦੀ ਧਾਰਾ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਅਰਜ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਬਿੱਲ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾ ਬਣਾਵੇ। ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਇਹ ਅਰਜ ਕਿੰਜ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ? ਸਰਕਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਵਧੀ ਹੋਈ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੁਚਲਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਰੋਲਟ ਬਿੱਲ ਨੂੰ ਮਾਰਚ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਵਿਰੁੱਧ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਹਿੰਸਾਤਮਕ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ—ਉਹ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚ ਅਹਿੰਸਾਤਮਕ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਕਾਫੀ ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ, ਦਮਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਦੇਣੀ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਕਾਨੂੰਨ ਸਾਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ, ਉਸਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਜਾਣਾ, ਇਸੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇਕ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਸਭਾ ਬਣਾਈ। ਇਸ ਦੇ ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਤੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਗਿਆ ਕਰਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਕਿ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਉਤੇਜਨਾ ਦਿਖਾਏ ਜਾਣ 'ਤੇ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹੇਗਾ ਤੇ ਰੋਲਟ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋੜ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਜਾਵੇਗਾ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਲਿਖਦੇ ਹਨ : “ਜਦ ਮੈਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਪੜ੍ਹੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਸੰਤੋਖ ਹੋਇਆ। ਆਖ਼ਰ ਇਸ ਉਲਝਣ ਨਾਲ ਨਿਬੜਨ ਦਾ ਇਕ ਰਸਤਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਹਥਿਆਰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਸਿੱਧਾ, ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤਕ ਰਾਮ-ਬਾਣ ਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਉਤਸਾਹ ਦਾ ਪਾਰ ਨਾ ਰਿਹਾ...”
ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਸਭਾ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ; ਪਰ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨੇ ਤਕੜਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਇਸਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਦੱਸੇ ਹਨ—ਇਕ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਉਹ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਸੁਝਾਵਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪੈਰ ਪੁੱਟਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਉਸਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਦੂਜਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਦਾ ਜੇਲ੍ਹ ਜਾਣਾ ਬੜਾ ਮਾੜਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਠੀਕ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਜੇਲ੍ਹ ਜਾਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਗਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਤੇ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤਕ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸ਼ਾਇਦ। ਇਸੇ ਲਈ 27 ਫਰਬਰੀ 1920 ਦੇ ਜਵਹਾਰ ਲਾਲ ਦੇ ਨਾਂ ਇਕ ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ...:
“ਜਿੱਥੇ ਤੀਕ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕਦਮ ਮਿਲਾ ਕੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਦਰ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਹਜ਼ ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੰਨਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ। ਮੈਂ ਦਾਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੁਚੇਤ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀਜੀ, ਸ਼ਾਸਤਰੀ (ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ ਸ਼ਾਸਤਰੀ) ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਾਲਵੀਯ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਤਾਅਲੁਕ (ਸੰਬੰਧ) ਤੇ ਉਸਦੀ ਆਮ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਸਾਡੇ ਦਲ ਲਈ ਚੰਗੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖ਼ੁਦ ਗਾਂਧੀਜੀ ਲਈ ਹੀ ਬਹੁਤੀ ਸ਼ੁਭ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯਤਾ ਉੱਤੇ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਿਸੇਜ ਬੇਸੇਂਟ ਉਸਦੀ ਕੀਮਤ ਚੁਕਾਅ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਇਵੇਂ ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਦੁੱਖ ਹੋਏਗਾ ਜੇ ਗਾਂਧੀਜੀ ਨਾਲ ਵੀ ਇਵੇਂ ਹੋਈ। ਆਪਣੀ ਮੌਜ਼ੂਦਾ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਝਗੜਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ, ਫੇਰ ਗਾਂਧੀਜੀ ਤੇ ਮਾਲਵੀਯਜੀ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਦੂਰ ਹੈ; ਪਰ ਜਿਸ ਢੰਗ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇਸ਼ ਧਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਪਾਸਿਓਂ ਅੱਖਾਂ ਨਹੀਂ ਮੀਚੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਜਾਂ ਨਰਮ-ਦਲ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਬਰਬਾਦੀ ਹੋਏਗਾ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜ਼ਰੀਏ ਹੋਏ। ਜੋ ਹਾਲਾਤ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਤਾਂ ਇਹੋ ਰਾਏ ਹੈ।”
ਇਹ ਖ਼ਤ ਉਹਨਾਂ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭਾਵੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦੇ ਤੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੌਤਾ-ਪ੍ਰਸਤੀ ਦੀਆਂ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਨੀਤੀਆਂ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਹ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣ ਸਮੇਂ ਤਕ ਮੰਨਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਪੱਕੀ ਧਾਰ ਲਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪਿਉ-ਪੁੱਤਰ ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਫੀ ਤਣਾਅ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਆਖ਼ਰ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਬੁਲਾਇਆ। ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਖਾਸੀ ਦੇਰ ਗੱਲਬਾਤ ਹੋਈ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਖ਼ੁਦ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਜਲਦਬਾਜੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕਦਮ ਨਾ ਚੁੱਕੇ ਜਿਹੜਾ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਾ ਹੋਵੇ।
ਪਰ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਕਰਨ ਦੀ ਨੌਬਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ—ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਦੂਜਾ ਮੋੜ ਕੱਟ ਲਿਆ ਸੀ।
ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਛੇ ਅਪਰੈਲ ਦਾ ਦਿਨ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਤੇਰਾਂ ਅਪਰੈਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦੋਵੇਂ ਦਿਨ ਛੁੱਟੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਤੀਲੀ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਫਟ ਗਿਆ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਹੜਤਾਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਤੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਠੱਪ ਹੋ ਗਏ। ਦਿੱਲੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਫੌਜ ਨੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ-ਕਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਹੋਰ ਭੜਕ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬੱਬਰ ਦਮਨਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉਪਰ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ। ਕੁਝ ਬੈਂਕਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਸਰਕਾਰੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗਾਂ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈਆਂ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਹੱਤਿਆ ਕਾਂਢ ਵੀ ਇਸੇ ਦਿਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਇਸ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਜਨਤਕ ਜਲਸਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਇਕੱਤਰ ਹੋਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਸਿਰਫ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਰਸਤਾ ਸੀ। ਜਰਨਲ ਡਾਇਰ ਨੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਤੋਪ ਬੀੜ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਗ਼ੈਰ ਕੋਈ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤਿਆਂ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕੋਈ 1600 ਰਾਊਂਡ ਚਲਾਏ ਗਏ। ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਮਿੱਧੇ ਗਏ; ਨੇੜੇ ਹੀ ਇਕ ਖ਼ੂਹ ਸੀ, ਕੁਝ ਉਸ ਵਿਚ ਜਾ ਡਿੱਗੇ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕੰਧ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਟੱਪ ਕੇ ਨਿਕਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਤੋਪ ਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਉਸ ਪਾਸੇ ਵਲ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹਨ।
ਇਸ ਹੱਤਿਆ-ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ, ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ। ਪਰ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ 372 ਜਣੇ ਮਰੇ ਸਨ ਤੇ 1200 ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹ ਆਂਕੜੇ ਵੀ ਘਟਨਾ ਦੀ ਭਿਅੰਕਰਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਘੱਟ ਨਹੀਂ। ਡਾਇਰ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੰਟਰ ਕਮੇਟੀ ਸਾਹਮਣੇ ਬਿਆਨ ਦਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ—“ਮੈਂ ਸੈਨਿਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਜਿਹੜੇ ਉੱਥੇ ਮੌਜ਼ੂਦ ਸਨ ਬਲਕਿ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਨਤਾ ਉੱਤੇ ਨੈਤਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ ਸੀ।” ਭਾਵ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ ਸੀ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਹਾਊਸ ਆਫ ਲਾਰਡਸ ਨੇ ਡਾਇਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਸ 'ਕਾਰਨਾਮੇ' ਲਈ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਪਾਊਂਡ ਦਾ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ।
ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬਹਾਦੁਰ ਜਨਤਾ ਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਤਾ ਭੈਭੀਤ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣਾ ਖ਼ੂਨ ਚੁਸਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਈ। ਕਲਕੱਤੇ, ਬੰਬਈ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਥਾਈਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤੇ ਜਬਰਦਸਤ ਹਮਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਸਰ ਵਾਲੇਂਟਾਈਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ : “ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਸੰਗਠਿਤ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ।”
ਪਰ ਗਾਂਧੀ ਇਸ ਉੱਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਇਕ ਹਫਤੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ ਤੇ ਇਕ ਬਿਆਨ ਵਿਚ ਕਿਹਾ—“ਮੈਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਜਿੱਡੀ ਵੱਡੀ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੱਚੇ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹੀਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਉਗਰਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਹੌਲ ਵਿਗਾੜਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ।” 21 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਪ੍ਰੈੱਸ ਦੇ ਨਾਂ ਇਕ ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ : “ਸਤਿਆਗ੍ਰਹੀ ਦਾ ਮੰਸ਼ਾ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨਾ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।”
1909 ਵਾਂਗ ਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹੁਣ ਵੀ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕੁਚਲਨ ਲਈ ਇਕ ਪਾਸੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਚੱਕਰ ਚਲਾਇਆ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਾਡਰੇਟਾਂ ਨੂੰ ਰਿਝਾਉਣ ਲਈ ਮਾਨਟੇਗੂ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ ਸੁੱਟਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ 1919 ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ; ਪਰ ਐਲਾਨ 1917 ਵਿਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਾਡਰੇਟਾਂ ਨੇ ਦਿਲੋਂ ਇਸ ਐਲਾਨ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ 1918 ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਲਿਬਰਲ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਸੰਸਥਾ ਬਣਾ ਲਈ ਸੀ।
1919 ਦਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 1909 ਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨਾਲੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਭਿੰਨ ਸੀ। ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਪਰੀਵਰਤਨ ਆ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਨਾਂ ਇਕ ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, 'ਕਿਸੇ ਵੀ ਨੇਤਾ ਲਈ ਇਸ ਪਰੀਵਰਤਨ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਕਰਨਾ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮੌਤ ਸਹੇੜਨਾ ਹੈ।' ਇਸ ਲਈ 1909 ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਾਡਰੇਟ ਹੁਣ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਹੀ ਟਿਕੇ ਰਹੇ। (ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵੀ ਵਧੇ ਸਨ।) ਲਿਬਰਲ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਵਿਚ ਬੜੇ ਘਟ ਲੋਕ ਗਏ, ਜਿਹੜੇ ਗਏ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪਿੱਠੁ ਜਾਂ ਟੋਡੀ ਅਖਵਾਏ।
'ਮਾਨਟੇਗੂ ਚੇਮਸਫੋਰਡ' ਦੇ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਜਾਂ ਨਾ-ਮੰਨਣ ਦੇ ਸਵਾਲ ਉੱਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਤਿੱਖਾ ਮੱਤਭੇਦ ਸੀ। ਸੀ.ਆਰ.ਦਾਸ ਤੇ ਮਿਸੇਜ ਬੇਸੇਂਟ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਸਨ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਮਾਰਸ਼ਲ-ਲਾ, ਜਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬਾਗ਼, ਕਲਕੱਤਾ, ਬੰਬਈ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ 31 ਦਸੰਬਰ 1919 ਦੀ ਆਪਣੀ ਅਖ਼ਬਾਰ 'ਯੰਗ ਇੰਡੀਆ' ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ...:
“ਸੁਧਾਰ, ਕਨੂੰਨ ਤੇ ਐਲਾਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨੀਅਤ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ...ਇਸ ਲਈ ਸਾਡਾ ਫਰਜ਼ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਕਰੜੀ ਅਲੋਚਨਾਂ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਾਡਾ ਫਰਜ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਚੁੱਪਚਾਪ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਈਏ।”
ਏਧਰ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਧਰ ਪੀੜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਜਨਤਾ ਕਰਾਂਤੀ ਦੇ ਰਾਹ ਉੱਤੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਦਸੰਬਰ 1918 ਵਿਚ ਬੰਬਈ ਮਿਲ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਹੜੀ ਏਨੀ ਵਿਆਪਕ ਸੀ ਕਿ ਜਨਵਰੀ ਵਿਚ ਹੜਤਾਲੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 125000 ਤਕ ਜਾ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ। ਜੰਗ ਪਿੱਛੋਂ ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵਧਦਾ ਗਿਆ, ਜਨਤਾ ਦਾ ਸਬਰ ਵੀ ਮੁੱਕਦਾ ਗਿਆ। 1920 ਦੇ ਅੰਤ ਤਕ ਇਸ ਸੰਕਟ ਨੇ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਧਾਰਣ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਹੀ 200 ਹੜਤਾਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਪੰਦਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ।
ਜੂਨ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਕੋਈ 200 ਕਿਸਾਨ ਪ੍ਰਤਾਪਗੜ੍ਹ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲਗਭਗ ਪੰਜਾਹ ਮੀਲ ਪੈਦਲ ਚੱਲ ਕੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਆਏ ਤਾਂਕਿ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੇ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਖਾਸ-ਖਾਸ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਅ ਸਕਣ। ਬਾਬਾ ਰਾਮਚੰਦ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਦਮੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਲੋਕ ਜਮਨਾ ਕਿਨਾਰੇ ਡੇਰਾ ਲਾ ਕੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਕੁਝ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਏ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਤਾਅਲੁਕੇਦਾਰ ਜੋਰ-ਜਬਰਦਸਤੀ ਨਾਲ ਵਸੂਲੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕੈਸਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਵਿਹਾਰ ਹੈ, ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਕਿੰਨੀ ਪਤਲੀ ਹੋਈ ਹੋਈ ਹੈ।
ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਉੱਤੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵੱਲ ਵੀ ਗਏ ਤਾਂਕਿ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖ ਸਕਣ। ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਉਹਨਾਂ ਉੱਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਜੋ ਕੁਝ ਵੇਖਿਆ ਉਸਦਾ ਵਰਨਣ ਇੰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ...:
“ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ, ਸਾਰੇ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਉਤਸਾਹ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ; ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਅਜੀਬ ਜੋਸ਼ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗਾ—ਜ਼ਰਾ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸਭਾਵਾਂ ਲਈ ਲੋਕ ਇਕੱਤਰ ਹੋ ਗਏ। ਇਕ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਤੀਜੇ ਪਿੰਡ—ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਦੇਖਦੇ-ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕ ਸਭਾ-ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਆਉਂਦੇ ਆਦਮੀ, ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਬੱਚੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇਂਦੇ ਸਨ...
...ਤੇ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਆਸ ਤੇ ਮੋਹ-ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ ਸਨ—ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਸੁਭ ਸੁਨੇਹਾਂ ਸੁਨਾਉਣ ਆਏ ਹੋਈਏ, ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਹਨੁਮਾ (ਰਾਹ-ਵਿਖੇਵੇ) ਹੋਈਏ, ਜਿਹੜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿਆਂਗੇ।”
ਹੋਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ...:
“ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਆਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤਿਆਂ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੇ ਬੇਦਖ਼ਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਸਹਾਰੇ ਲਈ ਨਾ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਆਪਣੀ ਝੁੱਗੀ। ਉਂਜ ਜ਼ਮੀਨ ਉਪਜਾਊ ਸੀ; ਮਗਰ ਉਸ ਉੱਤੇ ਲਗਾਨ ਆਦੀ ਦਾ ਬੋਝ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਸੀ। ਖੇਤ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਸਨ ਤੇ ਇਕ ਇਕ ਖੇਤ ਲੈਣ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਲੋਕ ਲੜ ਮਰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਹਿਰਸ ਦਾ ਫਾਇਦ ਉਠਾਅ ਕੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੇ, ਜਿਹੜੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਹੱਦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਗਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵਧਾਅ ਸਕਦੇ, ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਛਿੱਕੇ-ਟੰਗ ਕੇ ਭਾਰੀ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਵਿਚਾਰਾ ਕਿਸਾਨ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਾ ਦੇਖ ਕੇ ਰੁਪਏ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਫੇਰ ਜਦ ਕਰਜਾ ਤੇ ਲਗਾਨ ਦੋਹੇਂ ਨਾ ਦੇ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਬੇਦਖ਼ਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ...।”
ਇਹਨਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਬਾਗ਼ੀ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਸਾਲ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਤਾਪਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਭੀੜ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਆ ਵੜੀ ਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਤਕ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਲੋਕ ਹੀ ਲੋਕ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਮਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਨੇ ਘਬਰਾ ਕੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਅੱਗੇ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਕਿਸਾਨ ਡਟੇ ਰਹੇ ਤੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਹੀ ਉੱਥੋਂ ਹਟੇ।
ਇੰਜ 1920 ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਦੇਸ਼, ਉਸ ਸਾਲ ਦੇ ਕਾਂਗਰਸ ਇਜਲਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ 'ਕਰਾਂਤੀ ਦੇ ਮੂਹਾਨੇ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ' ਪਰ ਕਰਾਂਤੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ 'ਸੰਸਕਾਰ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ (ਉਲਟ) ਸੀ।'
ਆਪਣੇ ਉਪਰੋਕਤ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਦੌਰੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ, ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਇੰਜ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ...:
“...ਮੈਨੂੰ ਤਾਅਜੁਬ (ਹੈਰਾਨੀ) ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇਹਨਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਹਰ ਗੱਲ ਵਿਚ, ਆਪਣੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਵਿਚ, ਇੱਛਾਵਾਂ ਵਿਚ, ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪੱਖੋਂ, ਬੜਾ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ, ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਭਇੱਛਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਿੰਜ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਮੈਂ? ਕੀ ਇਸ ਦਾ ਸਬਬ ਇਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਮੂਲ ਸਰੂਪ ਨਾਲੋਂ ਕੁਛ ਵੱਖਰਾ ਸਮਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ? ਜਦ ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਕੁਛ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਛਾਣ ਲੈਣਗੇ, ਕੀ ਤਦ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਏਨਾ ਹੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ? ਕੀ ਮੈਂ ਲੰਮੀਆਂ-ਚੌੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾ ਕੇ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੁਭਇੱਛਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ?...ਮਗਰ ਮੇਰਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਨਾ ਡੋਲਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਹੈ, ਮੈਂ ਜੈਸਾ ਕੁਛ ਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਮੇਰੀ ਬਾਬਤ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜਿਹੜੀ ਸੁੰਦਰ ਕਲਪਣਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਕਰਕੇ ਸੀ। ਇਹ ਝੂਠੀ ਕਲਪਣਾ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਟਿਕੀ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਤੇ ਉਹ ਟਿਕੀ ਰਹਿਣ ਵੀ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ? ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਕਲਪਣਾ ਝੂਠੀ ਨਿਕਲੇਗੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ,  ਉਦੋਂ ਫੇਰ ਕੀ ਹੋਏਗਾ?”
    --- --- ---

ਅਸਹਿਯੋਗ :

    ਅਸਹਿਯੋਗ


ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਏਨੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਕਰਾਂਤੀ ਵਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਨੇਤਾਵਾਂ ਲਈ ਮਾਨਟੇਗੂ-ਚੇਮਸਫੋਰਡ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨ ਕੇ ਅਸੈਂਬਲੀ ਤੇ ਕੌਂਸਿਲਾਂ ਵਿਚ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਏਨਾ ਸੋਖਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਤਾੜ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਜਲਾਸ ਸਤੰਬਰ 1920 ਵਿਚ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿਚ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ, ਜਿਹੜਾ ਕਲ੍ਹ ਤਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਇਸ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਮਤਾ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਨੇਤਰਿਤਵ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਕਰਨਗੇ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਮੂਲ ਤੱਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਨਤਾ ਮਾਰ ਖਾਂਦੀ ਹੋਈ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹੇਗੀ ਤੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਅਹਿੰਸਾਤਮਕ ਬਣਾਈ ਰਖੇਗੀ।
ਇਜਲਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਹਿੰਸਾਤਮਕ ਅਸਹਿਯੋਗ ਵਾਲੀ ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਦੇਸ਼, ਕਰਾਂਤੀ ਦੇ ਮੂਹਾਨੇ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਰਾਂਤੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਸੰਸਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਹੈ।” ਉਹ ਇਕ ਲੰਮਾ ਅਰਸਾ ਦੇਸ਼ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ, ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਹੀ, ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਹੀ—“ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਰਸੇ ਤਕ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਕਾਰਣ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਕਾਰਣ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੂਝ ਵਧੇਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਿਆਪਕ ਸੀ।”
         (ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ)
ਸਿਰਫ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਹਾਰਥੀਆਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਅਸਹਿਯੋਗ ਮਤੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਦੇਸ਼ਬੰਧੂ, ਸੀ.ਆਰ.ਦਾਸ ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਤੇ ਆਗੂ ਸਨ। ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਕਾਰਣ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੌਂਸਿਲਾਂ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਬਲਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿਚ ਸਨ। ਜਨਤਾ ਜਿਸ ਹੱਦ ਤਕ ਅੱਗੇ ਵਧ ਚੁੱਕੀ ਸੀ—ਇਹ ਮਤਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਨੀ ਲਈ ਨਾਕਾਫੀ ਸੀ।
ਪਰ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਤੇ ਸ਼ੌਕਤ (ਅਲੀ ਬਰਾਦਰਸ) ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। ਯੁੱਧ ਪਿੱਛੋਂ ਅੰਗਰਜ਼ਾਂ ਨੇ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਨਾਲ ਜਿਹੜਾ ਵਿਹਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਸ ਉਪਰ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾਰਾਜ਼ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ (ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ) ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹੀ ਸਮਝੌਤਾ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਏਕਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਕਾਰਣ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮਤੇ ਵਿਚ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ 'ਜਦੋਂ ਤਕ ਸਵਰਾਜ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ, ਗਾਂਧੀ ਅਹਿੰਸਾਤਮਕ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ'। ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅਜੰਡਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਸਰਕਾਰੀ ਖ਼ਿਤਾਬ ਮੋੜ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ, ਕੌਂਸਿਲਾਂ, ਅਦਾਲਤਾਂ ਤੇ ਸਿਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਕੇ ਖੱਦਰ ਪਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਘਰ-ਘਰ ਚਰਖਾ ਕੱਤਿਆ ਜਾਵੇ। ਅਜੰਡੇ ਦੇ ਅੰਤਮ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਲਗਾਨ ਦੇਣਾ ਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਝਰੀਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ : “ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਜਲਾਸ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ-ਯੁੱਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; ਜਿਹੜਾ ਤਦ ਤੋਂ ਅੱਜ ਤਕ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਹਾਂ, ਵਿਚਾਲੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਮਾਂ (1922 ਤੋਂ 1929 ਤਕ) ਜ਼ਰੂਰ ਅਜਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਸਵਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਦੇ ਨੇਤਾ ਦੇਸ਼ਬੰਧੂ ਦਾਸ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾਜੀ ਸਨ, ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਤਦ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਾਰੀ ਦਿੱਖ ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੀ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ, ਵਿਲਾਇਤੀ ਕੱਪੜੇ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਦੇਖਦੇ-ਦੇਖਦੇ ਸਿਰਫ ਖੱਦਰ ਹੀ ਖੱਦਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿੱਧ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੇ—ਜਿਹੜੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਸਨ...।”
         (ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ)
ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਬਾਈਕਾਟ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗਪਤੀਆਂ ਦੇ ਹਿੱਤ ਦਾ ਪਾਲਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਅਜੰਡੇ ਦੀ ਇਸ ਮਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਉਤਸਾਹ ਤਾਂ ਸੀ ਹੀ, ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕੱਪੜੇ ਸਾੜੇ ਗਏ ਤੇ ਚਰਖਾ ਕੱਤਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸਕੂਲਾਂ ਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਨਿੱਤਰ ਆਏ।
ਨਵੰਬਰ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਨਵੀਆਂ ਕੌਂਸਿਲਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਹੋਈ ਤਾਂ ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੋਟਾਂ ਨਹੀਂ ਪਾਈਆਂ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਵੋਟ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਪਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਿਰਫ 2.8 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਆਬਾਦੀ ਕੋਲ ਹੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਚੋਣ ਕੇਂਦਰਾਂ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਇਕ ਵੀ ਵੋਟਰ, ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ।
ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਇਸ ਸਫਲਤਾ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਣ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਕਲਕੱਤਾ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਮਤੇ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਹਨਾਂ ਕੁਝ ਕੁ ਨਾਮੀ ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਮੋਤੀਲਾਲ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸੀ.ਆਰ. ਦਾਸ ਤੇ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਵੀ ਸਨ।


ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਇਜਲਾਸ ਨਾਗਪੁਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਵਿਚ 'ਵਿਧਾਨਿਕ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਮਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸਵਰਾਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ' ਦਾ ਮਤਾ ਸਰਬ-ਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਪਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਰਬ-ਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਬਾਗਡੋਰ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ  ਬਾਰਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਯਾਨੀਕਿ 31 ਦਸੰਬਰ 1921 ਤਕ ਸਵਰਾਜ ਜ਼ਰੂਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਣਗੇ। ਪਿੱਛੋਂ ਸਤੰਬਰ 1921 ਦੇ ਇਕ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ 'ਮੈਨੂੰ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਸਵਰਾਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਣ ਦਾ ਏਨਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਸਵਰਾਜ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ 31 ਦਸੰਬਰ ਪਿੱਛੋਂ ਜਿਊਂਦਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖਣਗੇ।'
ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਆਪਣੀ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਲੋਕ ਏਨੀ ਛੇਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲ ਜਾਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿਚ ਅੰਦੋਲਨ ਵੱਲ ਖਿੱਚੇ ਤੁਰੇ ਆਏ। ਕਾਂਗਰਸ ਤੇ ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਦੋ ਪਿਆਰੇ ਸ਼ਬਦ ਬਣ ਗਏ। ਸਵੈ-ਸੇਵਕ ਦਲ ਬਣਨ ਲੱਗ ਪਏ, ਜਲਸੇ ਜਲੂਸਾਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਜਿਹਾ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ 'ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਦੀ ਜੈ', 'ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ' ਤੇ 'ਅੱਲਾ ਹੂ ਅਕਬਰ' ਦੇ ਨਾਅਰਿਆਂ ਨਾਲ ਗੂੰਜ ਉਠਿਆ। ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਪਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਸ ਲਈ ਪੂਰਾ ਅੰਦੋਲਨ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨਾਲੋਂ, ਕਿਤੇ ਵੱਧ, ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਪਦਾ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ...:
“ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ, ਕੀ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਕੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਹੇਂ ਪਾਸੇ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਦੀ ਇਸ ਬੜ੍ਹਤ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੌਲਵੀ, ਮੌਲਾਨਾ ਤੇ ਸਵਾਮੀ ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਦੂਜੇ ਲੋਕ, ਜੋ ਕੁਛ, ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣਾ ਵਿਚ ਕਹਿੰਦੇ, ਉਸਦਾ ਬਹੁਤਾ ਕੁਛ ਮੈਨੂੰ ਬੁਰਾਈ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜਾਪਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਸਾਰਾ ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਤੇ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਮੈਨੂੰ ਗਲਤ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਹਰ ਗੱਲ ਜਿਸਨੂੰ ਮਜ਼੍ਹਬੀ/ਧਾਰਮਿਕ ਰੰਗਤ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਨਾਲ ਸਪਸ਼ਟ ਵਿਚਾਰ ਉਲਝ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕੁਛ ਕੁਛ ਤਾਂ ਗਾਂਧੀਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਰੜਕਦੇ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ 'ਰਾਮ ਰਾਜ', ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਫੇਰ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਦਖ਼ਲ ਦੇਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਇਸੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਤੱਸਲੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਗਾਂਧੀਜੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜਨਤਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਜਨਤਾ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸੁਭਾਅ-ਸਿੱਧ ਕਾਲਾ ਹੈ।”
         (ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ)
ਅਖ਼ੀਰ ਤਕ, ਅਸੀਂ ਦੇਖਾਂਗੇ ਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲਜੀ ਵਿਚ ਉਹ ਦਖ਼ਲ ਦੇਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਹਿੰਮਤ ਕਦੀ ਵੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ। ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੰਨਦੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ 'ਖ਼ਿਆਲ' ਨਾਲ ਤੱਸਲੀਆਂ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ।
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਨਤਾ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਹੈ। ਉਹ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਤਾਂ, ਮਹਾਤਮਾਵਾਂ ਤੇ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜਪੁਰਸ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਭਗਤੀ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਘੁੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਯੁਵਰਾਜ ਯਾਨੀ ਪ੍ਰਿੰਸ ਆਫ ਵੇਲਜ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੌਰੇ 'ਤੇ ਲੈ ਆਈ। ਪਰ ਉਸਦੀ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਮਿਥਿਆ ਸਿੱਧ ਹੋਈ। ਜਿਉਂ ਹੀ 17 ਨਵੰਬਰ 1921 ਨੂੰ ਯੁਵਰਾਜ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮੁਕੰਮਲ ਹੜਤਾਲ ਹੋ ਗਈ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਅਸੰਤੋਖ ਦਾ ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਸਫਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਯੁਵਰਾਜ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗਿਆ, ਉੱਥੇ-ਉੱਥੇ ਹੀ ਹੜਤਾਲ ਹੋਈ ਤੇ ਸੁੰਨੀਆਂ-ਸੜਕਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪੜਤ ਨੂੰ ਖਾਸਾ ਜਬਰਦਸਤ ਧੱਕਾ ਲੱਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਹਿਰਖ ਕੇ ਦਮਨ-ਚੱਕਰ ਤੇਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਲੋਕ ਵੀ ਹਿਰਖ ਵੱਸ ਭੜਕ ਉੱਠੇ। ਜਨਤਾ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਖ਼ੂਨੀ ਟਾਕਰੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਅਸਮਰਥ ਰਿਹਾ। ਕਹਿਣਾ ਪਿਆ ਕਿ 'ਸਵਰਾਜ ਨੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਸੀਂ ਧੁੰਆਂ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।'
ਦਸੰਬਰ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਜਲਾਸ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਉਦੋਂ ਤਕ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਆਦਮੀ ਜੇਲ੍ਹੀਂ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਵੈ-ਸੇਵਕ-ਦਲ ਨੂੰ ਅਵੈਧ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ—ਫੇਰ ਵੀ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਉਸ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ।
1921 ਸੰਘਰਸ਼ ਭਰਿਆ ਸਾਲ ਸੀ। ਨਾ ਸਿਰਫ ਇਹ ਕਿ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਵੱਧ ਫੁੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਬਲਕਿ ਉਸਨੇ ਲੋਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਵੀ ਧਾਰ ਲਏ ਸਨ। ਅਸਮ-ਬੰਗਾਲ ਰੇਲਵੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਜਬਰਦਸਤ ਹੜਤਾਲ ਕੀਤੀ, ਅਵਧ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਜੋਰ ਫੜ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੈਣ ਵੀ ਲੱਗ ਪਏ। ਮਿਦਨਾਪੁਰ ਵਿਚ ਲਗਾਨਬੰਦ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਮਾਲਾਬਾਰ ਵਿਚ ਲੜਾਕੂ ਮੋਪਲਾਂ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂਦਵਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮਹੰਤਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਇਆ।
ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਇਜਲਾਸ ਕਰਾਂਤੀ ਦੇ ਇਸ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਉਫ਼ਾਨ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਨੇਤਾ ਜੇਲ੍ਹੀਂ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸੀ.ਆਰ.ਦਾਸ ਨੇ ਇਸ ਇਜਲਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਨੀ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਸਨ। ਗਾਂਧੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪਾਦਰੀ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆਇਆ, ਜਿਸਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ।
ਇਕ ਮਤਾ ਪਾ ਕੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਕੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਡਿਕਟੇਟਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤਕ ਸਵਰਾਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਲਗਣ ਨਾਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ। 17 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਹਰੇਕ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਅਵੈਧ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈ-ਸੇਵਕ-ਦਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾ ਬਣੇ।
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰੀਪਬਲਿਕ ਨੇਤਾ ਹਸਰਤ ਮੁਹਾਨੀ ਵੀ ਇਸ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਨਿਧੱੜਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨੇਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਇਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਾਇਰ ਵੀ ਸਨ। ਰੂਸ ਦੀ ਅਕਤੂਬਰ ਕਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ...:

“ਗਾਂਧੀ ਕੀ ਤਰਹ ਬੈਠ ਕੇ ਕਯੋਂ ਕਾਤੇਂ ਚਰਖ਼ਾ,
  ਲੇਨਿਨ ਕੀ ਤਰਹ ਦੇਂਗੇ ਨ ਦੁਨਿਯਾ ਕੋ ਹਿਲਾ ਹਮ।”




ਉਹਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ। ਉਹਨਾਂ ਇਕ ਮਤਾ ਰੱਖਿਆ ਕਿ 'ਸਵਰਾਜ' ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ “ਮੁਕੰਮਲ ਆਜ਼ਾਦੀ—ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਦਖ਼ਲ ਤੋਂ ਮੁਕਤ” ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਗਾਂਧੀ ਤਿਲਮਿਲਾ ਉਠੇ ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲੇ, “ਇਹ ਬੜੀ ਗ਼ੈਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰਾਨਾ ਗੱਲ ਹੈ, ਇਸ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ।” ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਭਲਾ ਕਿਵੇਂ ਦੁੱਖ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਮਤਾ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਸੁਭਾਸ਼ ਬੋਸ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨੌਜਵਾਨ ਸਨ। ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਆਏ ਸਨ। 1921 ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ 'ਸਵਰਾਜ' ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਦੀ ਤਫ਼ਸੀਲ ਪੁੱਛੀ। ਪਰ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਜੋ ਕੁਝ ਦੱਸਿਆ, ਉਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੋਈ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਇਸ ਭੇਂਟ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਪਣੀ 'ਭਾਰਤੀਯ ਸੰਘਰਸ਼' ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ...:
“ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਕੀ ਸੀ! ਮੈਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ। ਜਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਭੇਦ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੋਹਲਣਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾਅ-ਪੇਚਾਂ ਬਾਰੇ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।”
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਰਤਾ ਉਲਝਾਅ ਕੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਦਤ ਸੀ, ਇੰਜ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ...:
“...ਅਸੀਂ ਸਵਰਾਜ ਬਾਰੇ ਬੜਾ ਵਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ, ਮਗਰ ਸ਼ਾਇਦ ਹਰ ਆਦਮੀ ਜੋ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਓਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਉਸਦਾ ਮਤਲਬ ਕੱਢ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਜਾਂ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਕੋਈ ਸ਼ੈ, ਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਢੰਗ ਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਤੇ ਇਹੀ ਗੱਲਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜਨਤਕ ਭਾਸ਼ਣਾ ਵਿਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਬੋਝ, ਜਿਸ ਹੇਠ ਉਹ ਪੀੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਹਲਕਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਮਗਰ ਇਹ ਜ਼ਾਹਿਰ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਮਤਲਬ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲੋਂ ਬੜੀ ਛੋਟੀ ਚੀਜ ਸੀ ਕੋਈ। ਗਾਂਧੀਜੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉਪਰ ਅਜੀਬ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਸਪਸ਼ਟ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ, ਸ਼ਹਿ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ। ਮਗਰ ਹਾਂ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਸਪਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਹੀ, ਕਿੰਤੂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਪਦ–ਦਲਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਵੇਂ ਰੱਖ ਕੇ ਉਹ ਬੋਲਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡੀ, ਕਈਆਂ ਦੀ, ਪੂਰੀ ਤੱਸਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ...”
ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਡਿਕਟੇਟਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਤੇ ਕਦੋਂ ਚਲਾਉਣਗੇ—ਇਹ ਸਭ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੋਕ ਬੜੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਤਕ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਚਰਿਆ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਮੰਦੀ ਕਾਰਣ, ਮਾੜੀ ਹਾਲਤ ਸੀ। ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਤੇ ਸਾਮੰਤਵਾਦ ਦਾ ਦੁਹਰਾ ਪੀੜਨ ਦੇ ਦਮਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਕਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਉਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਲੋਕ ਲਗਾਨ-ਬੰਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਲੈਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਕਾਂਗਰਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਸਾਰਾ ਲਗਾਨ ਅਦਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।
ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲਗਾਨਬੰਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਇਕ ਸੀਮਿਤ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ, ਜਿਸ ਲਈ ਬਾਰਦੋਲੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਜਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ। ਇੱਥੇ ਉਹ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਹੇਠ ਰੱਖ ਕੇ ਪੂਰਨ ਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਅਹਿੰਸਾਤਮਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ—ਸੋ ਪਹਿਲੀ ਫਰਬਰੀ 1922 ਦੇ ਦਿਨ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਸੂਚਨਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ 'ਸਤਿਆਗ੍ਰਹੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਤੋਂ ਵੀ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਕਾਰਜ-ਕਰਮ ਛਿਪਾਉਂਦਾ ਨਹੀਂ।'
ਪਰ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਗੋਰਖਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਚੌਰੀ-ਚੌਰਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਿਰਖੇ ਹੋਏ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ—ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਦੇ 22 ਕਰਮਚਾਰੀ ਜਿਊਂਦੇ ਸੜ ਗਏ।
ਗਾਂਧੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਾਰਦੋਲੀ ਵਿਚ ਸੀ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ, ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ 12 ਫਰਬਰੀ ਨੂੰ ਕਾਰਜ-ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਬੈਠਕ ਬੁਲਾਈ ਤੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅਮਲ ਨੂੰ 'ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਵਿਹਾਰ' ਕਹਿ ਕੇ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ।
ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਗਰਾਮ ਤੇ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਇਹ ਕਿੱਡਾ ਵੱਡਾ ਧੋਖਾ ਸੀ, ਇਸਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਾਰਦੋਲੀ ਦੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਯਾਨੀ 9 ਫਰਬਰੀ ਨੂੰ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੇ ਭਾਰਤ-ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਲੰਦਨ ਵਿਚ ਇਹ ਤਾਰ ਭੇਜਿਆ ਸੀ...:
“ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗ ਉਪਰ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ...ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਅਸਮ, ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤ, ਬਿਹਾਰ, ਉੜੀਸਾ ਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਲੜਨ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਅਕਾਲੀ ਅੰਦੋਲਨ...ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤਕ ਜਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਆਬਾਦੀ ਖਿਝੀ ਤੇ ਅਖੱੜ ਹੋਈ ਹੋਈ ਹੈ...ਸਥਿਤੀ ਗੰਭੀਰ ਹੈ...ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਇਕ ਭਿਅੰਕਰ ਹਿੱਲਜੁੱਲ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਉਸਨੂੰ ਅਤੀਤ (ਬੀਤੇ ਦਿਨਾਂ) ਵਿਚ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਵੀ ਛਿਪਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੇ ਬੜੀ ਭਾਰੀ ਚਿੰਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।”
       (ਰਜਨੀ ਪਾਮਦੱਤ—ਆਜ ਕਾ ਭਾਰਤ)
ਉਸ ਮਤੇ ਦੀਆਂ, ਜਿਹੜਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਬਾਰਦੋਲੀ ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਪਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਸੱਤ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਰਫ ਚਾਰ ਦੇਖੋ, ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਅੰਦੋਲਨ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਮੰਸ਼ਾ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ...:
ਧਾਰਾ-2—ਜਦੋਂ ਵੀ ਸਵਿਨਯ-ਭੰਗ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਿੰਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਅਜੇ ਕਾਫੀ ਅਹਿੰਸਾਤਮਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ-ਕਾਰਜ-ਕਮੇਟੀ ਸਵਿਨਯ-ਭੰਗ ਅੰਦੋਲਨ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਥਾਨਕ ਕਾਂਗਰਸ-ਕਮੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿਦਾਇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਲਾਹ ਦੇਣ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਜਿੰਮੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਲਗਾਨ ਤੇ ਹੋਰ ਟੈਕਸ ਬਾਕੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰ ਦੇਣ, ਤੇ ਭੇੜੂ-ਨੀਤੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ।
ਧਾਰਾ-3—ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਉਦੋਂ ਤਕ ਬੰਦ ਰਹੇਗਾ ਜਦੋਂ ਤਕ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅਹਿੰਸਾਤਮਕ ਹੋਣ ਦਾ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਘੋਰ-ਕਰਮ ਜਿਹਾ ਕਿ ਗੋਰਖਪੁਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਨਾਲੇ ਉਹ ਦੰਗੇ ਫਸਾਦ ਜਿਹੜੇ 17 ਨਵੰਬਰ ਤੇ 13 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਬੰਬਈ ਤੇ ਮਦਰਾਸ ਵਿਚ ਹੋਏ ਹਨ—ਫੇਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ।
ਧਾਰਾ-6—ਕਾਰਜ-ਕਮੇਟੀ, ਕਾਂਗਰਸ ਵਰਕਰਾਂ ਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਮਸ਼ਵਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਨ ਨਾ ਦੇਣਾ ਕਾਂਗਰਸ-ਮਤੇ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹੈ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ।
ਧਾਰਾ-7—ਕਾਰਜ-ਕਮੇਟੀ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਵਾਰ ਕਰਨਾ ਕਾਂਗਰਸ-ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਕਤਈ ਉਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਸੀ ਗੱਲਬਾਤ ਰਾਹੀਂ ਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੈ ਕੇ ਨਜਿੱਠ ਲਿਆ ਜਾਏ।
ਜਿਹੜੇ ਮਾਡਰੇਟ ਪਹਿਲੀ ਗੋਲ-ਮੇਜ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਲੰਦਨ ਗਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਚਰਣ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ...:
“ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਾਫ ਨਜ਼ਰ ਆ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀਤਾ ਦੇ ਧੋਖੇ ਦੇ ਮਖੌਟੇ ਪਿੱਛੇ ਵਿਰੋਧੀ ਆਰਥਿਕ ਹਿਤ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁੱਝੇ-ਸਵਾਰਥ ਉਸ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।” (ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ)
ਕੀ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਇਹ ਬਾਰਦੋਲੀ ਫੈਸਲਾ ਵੀ ਸੱਚ ਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਧੋਖੇ ਦਾ ਮਖ਼ੌਟਾ ਨਹੀਂ ਸੀ? ਕੀ ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਤੇ ਗੁੱਝੇ-ਸਵਾਰਥਾਂ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨਿੱਜੀ-ਸਵਾਰਥਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ? ਕੀ ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਜਨਤਾ ਤਾਂ ਕਰਾਂਤੀ ਲਈ ਉਠ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਗੁੱਝੇ ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਸਵਾਰਥਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਡਰੇ ਹੋਏ ਸਨ?
ਅੱਗੇ ਅਸੀਂ ਦੇਖਾਂਗੇ ਕਿ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਦੁੱਖ ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਤਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਸਮਰਥਨ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਢੰਗ ਇਹ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਗਾਲ੍ਹ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਕੱਢਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਹੜੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਾਹਰੂ ਬਣ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਮਾਡਰੇਟ ਭਾਵ ਲਿਬਰਲ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਸਨ।
    --- --- ---